Een winnende transformatie en trage architectuur

22 juli, 10:00

Architectuurcentrum CAST en de gemeente Tilburg organiseerden dit jaar de eerste editie van een eigen tweejaarlijkse architectuurprijs. Op vrijdag 14 juni vond de uitreiking plaats; de eerste Tilburg Architectuurprijs ging naar de het transformatieproject Kloostercomplex Oude Dijk, met Shift architecture urbanism als architect en Van der Weegen Bouwontwikkeling als opdrachtgever.

Het betreft de gefaseerde transformatie en renovatie van het klooster van de Zusters van Liefde, waarbij tweehonderd koop- en huurwoningen en een woonzorgvoorziening voor de zusters zijn gerealiseerd rond de bestaande kloostertuin en een reeks nieuwe hoven. De vakjury beschrijft het project als ‘een prachtig, haast weemoedig verhaal’, over hoe de eindfase van een aloude kloostergemeenschap een nieuw begin voor de stad vormt. De tweede prijs was voor de Vredeskerk (Bedaux de Brouwer architecten), de derde prijs ging naar de stadswoningen ‘Fabrieksgeheimen’ (Ontwerplab).

De jury wijst erop dat het project Oude Dijk raakt aan ruimtelijke opgaven waarvoor veel steden staan, zoals verdichten, vergroenen, de zorgopgave en de omgang met erfgoed. Wat kunnen we ervan leren? Kirsten Hannema ging in gesprek met architect Harm Timmermans en opdrachtgever Tjeerd de Kort.

Hoe raakten jullie bij deze opdracht betrokken?
Harm Timmermans: Het project begon als een huisvestingsvraagstuk, waarvoor de Zusters van Liefde begin 2011 aanklopten bij de Tilburgse projectontwikkelaar Van der Weegen, waarvan mijn vader directeur was. Ik ging met hem op bezoek bij de zusters. Destijds waren zij met tweehonderd, de jongste was 75 jaar; nu zijn er nog 69. Zij woonden in een groot woon-zorgcomplex dat in de jaren 80 aan het klooster was gebouwd. Dat voldeed niet meer aan de normen. Daarbij kwam dat de verouderde zustergemeenschap snel kromp, waardoor leegstand dreigde.

Het was voor ons duidelijk dat dit meer behelsde dan een praktische opgave voor het oplossen van de woon-zorgbehoefte van de zusters. De cultuurhistorische waarde, schaal en positie van het kloostercomplex en de tuin, midden in de stad, maakten dit ook tot een belangrijke stedenbouwkundige en landschappelijke opgave voor Tilburg. Zeker gezien de kansen die er lagen voor verdichting met nieuwe woningen. Samen met Tjeerd, die het project onder zijn hoede nam, en de gemeente hebben we die opgaven bij elkaar gebracht.

Voor het jonge bureau dat Shift a+u destijds was, was dit een groot en ambitieus project. Hoe heb je dat aangepakt?
HT: Stapje voor stapje. We kregen veel vertrouwen; het hielp dat ik ben opgegroeid in Tilburg. Ik heb op school nog Nederlandse les gehad van zuster Michelle. De meeste zusters hebben gewerkt, zijn naar buiten gericht en gewend om met wat zij ‘leken’ noemen om te gaan. Verandering is voor hen iets vanzelfsprekends; als je foto’s van het klooster honderd jaar geleden bekijkt, zie je dat er veel gesloopt en gebouwd is. De zusters hadden ook duidelijke wensen. Ze wilden maar één keer verhuizen, de doorloop naar de kapel en de beslotenheid van de kloostertuin behouden, en de verouderde woonvleugel ook meteen aanpakken. Met die gegevens zijn we gaan puzzelen. We maakten veel maquettes om met hen te communiceren.

Was er een eureka-moment in het ontwerpproces?
Tjeerd de Kort: Een sleutelmoment was het vertrek van de naastgelegen mavo; dat gebouw was destijds in bezit van de zusters. Door de gymzaal – een onaantrekkelijk gebouw op een ongelukkige plek – te slopen, konden we de nieuwbouw realiseren, waarnaar de zorgbehoevende zusters zijn verhuisd.

HT: Een doorbraak was het besef dat dit project niet draait om het maken van architectonische objecten, maar het vormen van stedelijke groene ruimtes. De hoofdpersoon is de kloostertuin; een groene oase in de stad met een hoge mate van beslotenheid. De nieuwe woongebouwen mochten de tuin niet claimen, maar moesten deze juist beschermen. Ik zag ze voor me als bewoonde kloostermuren waarin het wonen letterlijk een stapje terug doet door de diepe raamopeningen en inpandige buitenruimtes. De ingetogen gevels met horizontale en verticale metselverbanden vormen een rustige achtergrond en tegelijk een duidelijk geheel, doordat we voortbouwen op de bestaande baksteenarchitectuur van het klooster. Toen het af was, zei iemand: het lijkt of deze gebouwen er al heel lang staan. Dat vond ik een enorm compliment.

Het metselwerk valt op door de enorme aandacht voor ambacht en details.
HT: Wij hebben bewust voor ‘trage architectuur’ gekozen, in de vorm van traditioneel metselwerk dat met de hand is gemaakt. Daarbij ging aandacht en vakmanschap voor snelheid. Baksteen is niet het meest duurzame materiaal in termen van CO₂, maar wel vanuit de levensduur; dit blijft honderden jaren goed en mooi. Voor de levensduur is ook belangrijk dat een gebouw stedenbouwkundig op zijn plek staat en het casco door de tijd heen veranderend gebruik mogelijk maakt. Vanuit deze gedachte is het ook evident om een tijdloze architectuur te creëren. Ik denk dat dat gelukt is.

TdK: Een ander duurzaam aspect is het hergebruik van de niet-monumentale bouwdelen uit de jaren 60, 70 en 80, die we weer toekomstwaarde hebben gegeven Zo zijn alle appartementen gerenoveerd, maakten we optoppingen met nieuwe appartementen, en is het keukengebouw getransformeerd tot het nieuwe kantoor van Van der Weegen.

Waarop zijn jullie het meest trots?
TdK: De kloostergang in het woonzorgcentrum vind ik mooi; een oud element keert terug in een gebouw met alle gemakken van nu. Die samenhang, daar ben ik tevreden over. Een speciaal moment was de viering van het hoogste punt. Alle zusters en betrokkenen waren bijeengekomen, je zag al die mensen samengaan.

HT: Over samengaan gesproken. Voor het gebouw met de koopwoningen ontwierpen we een betonnen bankje bij de lift, dat de bewoners kennelijk te kaal vonden en met mozaïek hebben bewerkt. Weet je wat ze erin hadden afgebeeld? Het logo van de Zusters van Liefde! Dat mensen op hun eigen manier die verbintenis met elkaar voelen, maakt me blij.

Trefwoorden

van der weegen bouwontwikkeling kloostercomplex shift architecture urbanism woonzorgcomplex appartementengebouw kloostercomplex oude dijk woningbouw transformatie tilburg architectuurprijs tilburg renovatie cast

1	Realisatie omvangrijk houten gebouw van Nudus voor Havenbedrijf Rotterdam stap dichterbij woensdag, 20 november
2	Team onder leiding van KAAN Architecten ontwerpt geavanceerd onderzoeksgebouw in Lausanne maandag, 18 november
3	Museum Kruithuis ’s-Hertogenbosch officieel geopend na zorgvuldige transformatie dinsdag, 19 november
4	Een houten villa genesteld in het bos donderdag, 21 november
5	Sereen toevluchtsoord hoog boven de stedelijke drukte woensdag, 20 november

Gerelateerde nieuwsberichten

Eerste Tilburg Architectuurprijs voor transformatie kloostercomplex Oude Dijk

14 juni

Eerste editie van Tilburg Architectuurprijs gelanceerd

20 februari

Reizend programma verkent opgaven stedelijke regio Breda en Tilburg

Gisteren, 16:34

Eerste fase transformatie klooster Oude Dijk afgerond

9 januari 2020

Domus Houthaven bekroond als Interieur van het Jaar 2023

8 november 2023

Hoogste punt bereikt bij gebouwenensemble 5Tracks in Breda

5 april 2023

Woningbouwproject Domus Houthaven in Amsterdam opgeleverd

31 januari 2023

Bureau B+B en Shift maken plan voor groene wijk in Rotterdamse Schiehaven-Noord

22 juni 2022

Winnend ontwerp van Bogdan & Van Broeck en Shift voor Rozemaai in Antwerpen

21 december 2020

Shift stelt ruimtelijke verkenning op voor museum Batavialand

26 maart 2019

Posad, Shift en LOLA ontwerpen Beach City

10 oktober 2017

Shift maakt verwaarloosd pand tot matroesjkahuis

15 maart 2017

Museumplein Limburg: een droomopdracht voor Shift

25 november 2015

Tschumipaviljoen gewikkeld in kleurfolie

13 juli 2015

Toon alles

Andere nieuwsberichten

Meerstemmige geschiedenis en toekomst architectuur centraal tijdens symposium

Gisteren, 15:50

Op maandag 2 december organiseert Arcam in Pakhuis de Zwijger Amsterdam het symposium Hervertellingen. Het symposium draait om het meerstemmiger maken van de geschiedenis en toekomst van de Amsterdamse architectuur.

Tijdelijke woningen voor Oekraïense vluchtelingen en starters in Eemnes

Gisteren, 13:46

In Eemnes zijn ruim veertig tijdelijke woningen voor Oekraïense vluchtelingen en jonge starters naar ontwerp van Studio Selva opgeleverd. Met name in het ontwerp voor openbare ruimte naar manieren gezocht om het gemeenschapsgevoel te bevorderen.

De Warren ontvangt Ammodo Architecture Award

Gisteren, 10:48

De Ammodo Architecture Award is een nieuwe internationale architectuurprijs om de wereldwijde ontwikkeling van toonaangevende sociaal en ecologisch verantwoorde architectuur te stimuleren.

Een houten villa genesteld in het bos

21 november, 5:31

Het ontwerp van Kumiki Architecture voor Bosvilla Oostvoorne is erop gericht dat de familiewoning als het ware opgaat in de natuur. De volumes van de benedenverdieping liggen iets verzonken en de gevel is bekleed met gebrand hout.