De expositie 'Dromen in beton'

Kanaleneiland en Hoog Catharijne: droomprojecten ingehaald door de werkelijkheid

27 september 2019, 9:47

Twee vooruitstrevende projecten die zijn ingehaald door de werkelijkheid. Zaterdag start in het Centraal Museum in Utrecht de tentoonstelling Dromen in beton, die de geschiedenis van Hoog Catharijne en Kanaleneiland in de Domstad belicht. Architectenweb nam een kijkje en dook de historie van beide projecten in. “De fout zit óf bij u, óf bij uw interieur.”

Voor wie een negatief beeld heeft van een naoorlogse woonwijk als Kanaleneiland (dat in 2007 op de beruchte lijst van Vogelaarwijken belandde), wacht een verrassende binnenkomst bij ‘Dromen in beton’. Ooit droeg de wijk de belofte in zich van een prachtige nieuwe toekomst voor de Utrechtse middenklasse, die zat opgesloten in een overvolle stad waar het zelfs aan riolering ontbrak.

Neem dan de licht, lucht en ruimte in de nieuwe wijk naast het Amsterdam-Rijnkanaal, of het vele groen. En niet te vergeten de lonkende attributen voor het moderne interieur, zoals meubilair van Artifort en de Pastoe-fabriek uit Utrecht. Stoelen, tafels en lampen die bovendien een leven lang meegingen; dat was nog eens waar voor je zuurverdiende geld.

Het blad Goed Wonen vertelde de bewoners hoe ze hun huis moesten inrichten, bijvoorbeeld aan de hand van een minimalistisch vormgegeven melkfles. “Als deze fles in uw interieur past, dan betekent dit dat uw interieur in overeenstemming met onze tijd - en dus goed is”, citeert projectleider van de tentoonstelling Natalie Dubois uit het tijdschrift. “Vindt u dat het beslist nodig is de melk eerst over te gieten in een ‘mooi’ kannetje, dan zit er ergens een fout. Óf bij u, óf bij uw interieur, want de fles is goed.” Het optimisme van destijds ging niet zonder een vleugje paternalisme.

Fijne plek
Het 7.500 woningen tellende Kanaleneiland, waarvan de realisatie in 1957 startte, is inderdaad jaren een fijne plek geweest voor treinconducteurs, fabrieksmedewerkers, leraren en hun gezinnen. Voor de dagelijkse boodschappen konden ze terecht in buurtwinkelcentra met supermarkten (destijds een nieuw fenomeen), voor de noodzakelijke lichamelijke inspanning of ontspanning waren zwembaden, sportterreinen, een bioscoop en andere voorzieningen aanwezig. Er lag zelfs een helikopterveld, als voorschot op mogelijke helikopterverbindingen tussen grote steden in de Randstad.

Helaas verliep de toekomst niet zoals gepland. De teloorgang van de industrie, in de jaren vijftig nog de belangrijkste werkgever in Utrecht, raakte de stad en de inwoners van Kanaleneiland hard. Er was geen geld meer voor onderhoud, terwijl de wijk verarmde. Veel oorspronkelijke bewoners vetrokken (bijvoorbeeld omdat ze een eigen tuin misten in de door hoogbouw gekenmerkte wijk), in hun plaats kwamen vooral gastarbeiders en hun families wonen. Kanaleneiland verpauperde en kreeg te maken met sociale problematiek, waardoor het uiteindelijk op de lijst van veertig probleem- of krachtwijken van toenmalig minister van Wonen, Wijken en Integratie Ella Vogelaar terechtkwam.

Glijdende schaal
In de tentoonstelling is ook een glijdende schaal opgenomen. Na de vrolijk stemmende nostalgie van de vroege Kanaleneiland-jaren volgt een project waarbij er van alles schuurde. In 1962 werd het plan Hoog Catharijne goedgekeurd door de Utrechtse gemeenteraad, maar het zou elf jaar duren voordat het overdekte winkelcentrum tussen het centraal station en de binnenstad werd geopend. Waar het initiatief van ontwikkelmaatschappij Bredero in het begin werd onthaald als een gewenste oplossing voor de verkeersproblematiek in het stadscentrum en door toenmalig burgemeester Coen de Ranitz werd geprezen als een plan waar ‘vertrouwen uit spreekt in de toekomst van onze stad’, ging het er bij de officiële opening in 1973 heftig aan toe. De ME raakte in gevecht met demonstranten, die ook poppen verbrandden van de directeur van Bredero en de wethouder ruimtelijke ordening.

Het complex met winkels, kantoren en woningen paste in de opkomende consumptiemaatschappij (door het Utrechts Nieuwsblad omschreven als ‘monument van het consumptisme’), maar vormde ook een overbrugging op zes meter hoogte voor voetgangers van het station naar de binnenstad en ontlastte hetzelfde centrum van (auto)verkeer. Feitelijk werd Hoog Catharijne het knooppunt in het gebied. Dat er een stuk stad voor gesloopt moest worden, leidde echter tot weerstand – zeker in de snel veranderende samenleving van de jaren zestig, toen de babyboomers zich begonnen te roeren. De Wet op de Ruimtelijke Ordening uit 1965, die burgers inspraak gaf bij bouwprojecten, versterkte deze dynamiek. Dat de bouw van Hoog Catharijne ondanks alle protesten – vooral de sloop van het hoofdkantoor van verzekeringsmaatschappij De Utrecht was zwaarbevochten – ‘gewoon’ doorging, heeft de liefde van de Domstedelingen voor het complex niet bepaald aangewakkerd.

Later werd Hoog Catharijne berucht om de grote problemen met junks, iets wat de plannenmakers ook niet zullen hebben voorzien, al is het nauwelijks meer voorstelbaar dat ze geen onheil zagen in de ruimtes onder het complex, die zich bij uitstek lenen voor onfrisse zaken. De tentoonstelling zet aan tot nadenken over dit soort dingen, onder meer doordat het laatste deel in het teken staat van de beeldvorming rond beide projecten door de jaren heen. Verspreid door de ruimte hangen doeken met koppen uit de media over uiteenlopende onderwerpen, variërend van een viswinkel die vertrekt uit Hoog Catharijne tot de aanslag op de tram in Kanaleneiland eerder dit jaar.

Debatprogramma
Rond ‘Dromen in beton’ is een uitgebreid debatprogramma opgezet, waarmee het Centraal Museum wil bijdragen aan de meningsvorming van de bezoeker. Een interessante vraag is bijvoorbeeld wat er valt te leren van projecten als Kanaleneiland en Hoog Catharijne, zeker nu beide plekken weer volop in de belangstelling staan. (De recente herontwikkeling van Hoog Catharijne deze week bijvoorbeeld bekroond met de NRW Jaarprijs 2019)

Een en ander komt aan de orde tijdens de lezingenserie Kunnen we wel bouwen voor de toekomst?, waarin onder andere architect Remi Versteeg (5 januari, onder de titel Biedt architectuur oplossingen) en architect en stedenbouwkundige Marco Broekman (een van de ontwerpers van de nieuw te bouwen wijk Merwede in een deel van Kanaleneiland, 12 januari) een lezing verzorgen. Verder spreekt architectuurhistorica van de gemeente Utrecht Bettina van Santen over naoorlogse architectuur (29 september), houdt projectontwikkelaar-directeur Menno Rubbens van cepezedprojects een lezing onder de titel De toekomst laat zich niet voorspellen (15 december) en is er op 19 januari een slotdebat.
https://youtu.be/16ejJ3fMs7s

Trefwoorden

expositie tentoonstelling hoog catharijne kanaleneiland utrecht centraal museum

1	Bouw markthal met appartementen in binnenstad Groningen gestart dinsdag, 12 januari
2	Woongebouwen The Gustav op Amsterdamse Zuidas klaar donderdag, 14 januari
3	Architect Ben Loerakker (1931-2021) was van de menselijke maat woensdag, 13 januari
4	Duurzame woonbuurt voor Leidsche Rijn met ‘Utrechts karakter’ dinsdag, 12 januari
5	Het leven in het trappenhuis dinsdag, 12 januari

Gerelateerde nieuwsberichten

Renovatieontwerp Bloot Architecture versterkt karakter wederopbouwarchitectuur

Tentoonstelling over twee bejubelde en verguisde bouwprojecten

Levendige Stadskamer voor het nieuwe Hoog Catharijne

Architect Goof Spruit (96) overleden

Expositie over historie Utrechts stationsgebied

Video: Hoog Catharijne

Hoog Catharijne viert veertigjarig jubileum

Nieuwe foto's van stationsplein en fietsenstalling Utrecht Centraal

2016: woningbouw kent veel ambities

Mei biedt Kanaleneiland tactiele hoogbouw

Akkoord over 235 woningen Kanaleneiland

Ziekenhuisterrein in Utrecht wordt woongebied

Bouw nieuw Holland Casino Utrecht officieel gestart

Saluut aan oorspronkelijke gevel bij verbouwd winkelpand

STIR architecture levert meeste commerciële vierkante meters op

Studentenwoontoren op oud ziekenhuisterrein Oudenrijn klaar

Andere nieuwsberichten

Team met MVSA en Beyond Space renoveert oud rijkskantoor Haarlem

15 januari, 2:40

Het voormalige rijkskantoor Surinameweg 4 in Haarlem Schalkwijk wordt gerenoveerd en uitgebreid.

Winterlezingen Arcam over wonen in Metropoolregio Amsterdam

15 januari, 11:44

De aftrap wordt verricht met een lezing van architect Marco Broekman over het Hembrugterrein in Zaandam. Later volgen lezingen over onder meer Schalkwijk in Haarlem, Hyde Park in Hoofddorp en het Floriadeterrein in Almere.

Doctor Wibautplein in Schiedam wordt herontwikkeld tot WIJpark

15 januari, 10:39

Op het plein in de Schiedamse wijk Nieuwland worden 132 woningen gebouwd in een parkachtige setting. Een samenwerkingsverband van Kickstad, Bemog Projectontwikkeling, ECHO Urban Design en KOW architecten heeft de tender gewonnen.

Luifeldak Paper Roof refereert aan klassieke Chinese architectuur

14 januari, 4:24

In de Chinese stad Tianjin is het gebouw Paper Roof naar ontwerp van Powerhouse Company opgeleverd.

Video: Charlie Koolhaas over het boek City Lust

15 januari, 4:09

In het boek portretteert ze in tekst en beeld de invloed van globalisering op verschillende wereldsteden.

Derivatendrama nekt Vestia alsnog: corporatie wil opsplitsen

15 januari, 9:43

Ondanks een eerdere reddingsactie blijven de schuldenproblemen zo groot dat de tweede volkshuisvester van Nederland zichzelf in drieën wil splitsen, schrijft het FD.

Werkloze dijk in Hedwigepolder wordt proefobject tegen lekken

15 januari, 9:14

Waterschap Hollandse Delta gaat in de Hedwigepolder een proef doen om de sterkte van dijken met een ondergrond van zand nader te onderzoeken.

Huizenprijzen naar recordhoogten gestegen

14 januari, 11:05

Een bestaand huis wisselde in het afgelopen kwartaal gemiddeld voor 365.000 euro van eigenaar. Daarmee is op jaarbasis sprake van een stijging met 11,6%.

VEH aan DNB: Verhoog niet eigendomslasten maar pak hoge huren aan

14 januari, 10:00

Vereniging Eigen Huis stelt in een brief aan DNB dat de bank de verkeerde benadering kiest om het kostenverschil tussen huur- en koopwoningen kleiner te maken.