Van alle vormen van circulair bouwen heeft het bouwen met tweedehands bouwmaterialen de meeste impact. Het reduceert de afvalberg, doet geen aanspraak op nieuwe grondstoffen en heeft een CO₂-uitstoot van nagenoeg nul – mits de materialen enigszins onbewerkt blijven. Los van alle gunstige scores heeft de inzet van tweedehands bouwmaterialen ook een culturele dimensie die kan worden ingezet bij het vormgeven van een toekomstige, emissievrije wereld. Maar dan moeten we onze ouderwetse obsessie met ‘het nieuwe’ wel durven loslaten.

Bij Recourse Rows, een Deens woningbouwproject uit 2019, besloot architectencollectief Lendager de gevel eens niet uit te zoeken in de showroom van een baksteenleverancier, maar de baksteengevel van een oude brouwerij uit de buurt in grotere panelen te zagen. Eenmaal herplaatst zette de eeuwenoude gevel de gloednieuwe woonwijk direct in perspectief. Het project illustreert dat circulair bouwen weliswaar om inventiviteit vraagt, maar tot een architectuur kan leiden die betekenisvoller is dan die van de meeste nieuwe gebouwen met hoge cijfermatige duurzaamheidsscores.

Hergebruik van bouwmaterialen is door eisen aan beschikbaarheid, timing, kwaliteit en garanties best complex. Desondanks heeft zich de afgelopen jaren een nieuwe bedrijfstak ontwikkeld, waarin begrippen als urban mining, materialenbank en materialenpaspoort gemeengoed zijn en nieuwe beroepen zijn ontstaan als donorgebouwenscout en materialenmakelaar. Onlangs sprak ik op een excursie zo’n materialenmakelaar, die mij met indrukwekkende cijfers duidelijk maakte dat de tweedehands bouwmaterialenmarkt inmiddels big business is.

Eén opmerking van de materialenmakelaar bleef hangen: dat ze er ‘gelukkig’ steeds beter in slaagden om bestaande materialen er als nieuw te laten uitzien. Betongruis wordt nieuw beton. Baksteen wordt vergruisd en verwerkt tot nieuwe bakstenen. Kozijnen worden grondig gereinigd en voorzien van een nieuwe laklaag. En alles wat niet meer ‘als nieuw’ te maken is, verdwijnt als puingranulaat in de ondergrond, onzichtbaar. Zo hoeft niemand te weten dat nieuwe gebouwen zijn opgebouwd uit tweedehands materialen en voegt hergebruik zich geruisloos in onze bouweconomie, waarin nieuw nog steeds de norm is. Dat dit ‘als nieuw’ maken van materialen veel energie kost, moest de makelaar overigens wel toegeven.

Hoewel steeds meer mensen inzien dat hergebruik helpt bij het terugdringen van schadelijke emissies, willen de consequenties ervan maar niet doordringen. Uit onze eigen bouwpraktijk herinner ik me een bouwproject waarbij de opdrachtgever aarzelde om te investeren in iets dat straks weliswaar opnieuw goed bruikbaar is, maar niet nieuw. Uit een ander project herinner ik me een discussie over gebruikssporen op oude, maar nog steeds goed functionerende betonnen trapdelen: moesten die niet worden vervangen, of ten minste gerepareerd en overschilderd?

Het wonderlijke is dat de esthetiek van hergebruik inmiddels wel leeft in andere sectoren. Spijkerbroeken zijn kapot soms meer waard dan nieuw. Een hele generatie jongeren vindt zijn kleding op Vinted. Piet Hein Eek staat met zijn meubels van sloophout in de Libelle. Steeds meer mensen weten wat Kintsugi is. Waarom zijn expliciete gebruikssporen in nieuwbouwprojecten nog steeds zo omstreden? In een museum of café vinden we het nog wel leuk om oude spanten te zien, maar voor ruimtes die wat intensiever worden gebruikt is nieuw nog altijd de norm. Betonwanden met krassen of boorgaten verdwijnen achter nieuwe voorzetwanden van gips. Oude toiletpotten worden standaard vervangen door nieuwe, zodat bewoners niet terugkomen in een ‘gedateerde’ woning. Nu de emissiearme wereld vorm begint te krijgen, dringt de vraag zich op hoe die er uit moet zien. Is ons ultieme architectenbijdrage terug te vinden in getallen en voetnoten over de reductie van CO2-uitstoot, terwijl de projecten er ouderwets ‘nieuw’ blijven uitzien?

Veranderde maatschappelijke overtuigingen hebben altijd hun weerslag gehad in de architectuur. De emancipatie van de stad leidde tot de Renaissance. Het geloof in de industrie leidde tot het Modernisme. Twijfel over datzelfde Modernisme leidde tot het Postmodernisme. Hoe geven wij als architecten nu vorm aan een wereld die emissiearm wil zijn? Hoe sublimeren we slijtsporen en andere tekenen des tijds wanneer een bouwdeel een volgend leven krijgt? Wat is de esthetiek van het gebruikte? Hoe krijgt de schaarste aan grondstoffen vorm?

Goed en zorgvuldig vormgegeven hergebruik kan helpen bij het accepteren van gebouwen die weliswaar net zijn opgeleverd, maar er niet ‘nieuw’ uitzien. Dat is geen pleidooi voor onhygiënische toestanden of het verwaarlozen van de gebouwde omgeving. Onze samenleving moet veilig, hygiënisch en gezond blijven, en sommige eisen zijn met recht vandaag hoger dan in verleden. Maar dragen al die garantiebepalingen en normen nog wel bij aan een betere wereld? Zijn er keurmerken of schoonmaakprotocollen die we enigszins kunnen laten vieren om hergebruik te stimuleren? Kunnen we sommige materialen hergebruiken volgens de oorspronkelijke eisen, zoals we dat ook met bestaande gebouwen doen?

Deze vragen dringen zich bij mij op omdat ik zo getroffen ben door voorbeelden waarin materialen op sublieme wijze zijn hergebruikt. In London is een verlaten tankstation met restmaterialen bijvoorbeeld omgebouwd tot bioscoop. Met gordijnen van restanten landbouwplastic, een tribune van afgeschreven pallets en stoelen van oude steigerplanken is de ruimte onder de kap omgetoverd tot 'Cineroleum'. Al is het project klein, er spreekt een ontwerpmentaliteit uit die hoort bij hergebruik: de creatieve herinterpretatie van bouwmaterialen die door anderen als waardeloos worden gezien en het tot leven brengen van een wereld die we niet eerder zagen.

Ook in Nederland zijn inmiddels soortgelijke projecten gerealiseerd. Het People’s Pavillion van de Dutch Designweek uit 2017 (Overtreders W. en bureau Sla) en de Blade-Made speeltuinen (Superuse) laten zien hoe een toekomstige, emissiearme wereld kan ogen, klinken, voelen en ruiken.

Onlangs werd in Riga het wooncomplex Augustine’s Garden opgeleverd door het Belgisch-Letse Sampling Architects. Niet een vooropgezette architectonische compositie die bij uitwerking koste wat kost moet worden gematerialiseerd, maar de beperkte beschikbaarheid van schaarse materialen is hier het uitgangspunt van het ontwerp. Uit het hele project spreekt de overtuiging dat het hergebruik van restanten uit het verleden de basis moet zijn voor de architectuur van onze toekomst.