Ziegler|Branderhorst presenteert alternatieve bestemming Rotterdam The Hague Airport

Rotterdam kampt met een nijpend tekort aan woningen, een grote behoefte aan groen en een grote wateropgave. Tegelijkertijd ligt vliegveld Rotterdam The Hague Airport straks binnen de Rotterdamse stadsring en neemt daar kostbare ruimte in. Stedenbouwkundig bureau Ziegler|Branderhorst nam samen met bewonersorganisatie BTV en duurzaamheidsorganisatie Urgenda het initiatief om een alternatieve invulling voor het terrein te schetsen. Vervolgens is het ontwerp, Stadskwartier Noorderbos, in een maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA) vergeleken met andere scenario’s.
Donderdag 22 augustus presenteerden de partijen in de Rotterdamse Euromast het ontwerp en de MKBA. Stadskwartier Noorderbos laat volgens de betrokkenen zien dat een ruimtelijk, maatschappelijk en economisch aantrekkelijk alternatief voor de luchthaven mogelijk is.

In 1956 werd ten noorden van Rotterdam Vliegveld Zestienhoven geopend: een bescheiden zakenvliegveld op ruime afstand van de stad en haar bewoners. Echter, in de jaren zeventig groeide het vliegveld uit tot een commerciële luchthaven met meer vliegverkeer. In de jaren negentig werd de luchthaven onderdeel van de Schiphol Group en ze faciliteert nu met name vakantievluchten. Tegelijkertijd is de stad in de loop der decennia gestaag opgerukt richting vliegveld. Meer inwoners van Rotterdam werden steeds meer blootgesteld aan overlast van het vliegverkeer, in de vorm van geluid, fijnstof en CO₂-uitstoot.

Door de uitbreiding van de A16 ligt de luchthaven binnenkort zelfs binnen de stadsring van Rotterdam: geen andere stad in Nederland heeft een vliegveld zo nabij. Meer dan 150.000 woningen vallen binnen de geluidscontour en de bewoners ervaren dagelijks overlast, stelt de Vereniging Bewoners Tegen Vliegoverlast (BTV), die overigens al in 1985 is opgericht.

De negatieve effecten van de luchthaven beperken zich niet tot geluidshinder en gezondheidsschade voor omwonenden; Rotterdam The Hague Airport bepaalt ook een groot gebied aan kostbare ruimte. Die betreft het terrein dat de luchthaven zelf inneemt, maar ook de omgeving, waar ze met geluid en uitstoot een rem vormt voor woningbouw en andere ontwikkelingen. Dit terwijl de stad de stevige druk voelt van de woningbouw-, de groen- en de wateropgave. Is het logisch om dan zo’n groot gebied als vliegveld te bestemmen, was de vraag die in recente jaren ook in de Rotterdamse politiek weer klonk.

Eind 2021 pleitte een coalitie van politieke partijen (met onder meer GroenLinks) voor het opstellen van een stedenbouwkundig plan en daarbij een “eerlijke MKBA” uit te voeren “naar de sluiting van Rotterdam The Hague Airport en de ontwikkeling van een nieuwe groene wijk met 10.000 woningen en innovatieve bedrijven.”

Ontwerpend onderzoek

Stedenbouwkundig bureau Ziegler|Branderhorst heeft samen met de bewonersorganisatie BTV en duurzaamheidsorganisatie Urgenda het initiatief genomen om een alternatief voor het terrein van Rotterdam The Hague Airport te schetsen. Via een ontwerpend onderzoek heeft het bureau een voorstel ontwikkeld voor een stadswijk met betaalbare woningen, een parkbos en een (recreatie)plas. Daarnaast pakt stadskwartier Noorderbos, zoals het voorstel is genoemd, ook de werkvoorzieningsopgave en mobiliteitsopgave aan; het plan biedt daarmee een integrale benadering van vijf urgente ruimtelijke vraagstukken, aldus de initiatiefnemers.

Vraagtekens bij de wenselijkheid van de luchthaven, zowel bij omwonenden als de politiek, zijn niet nieuw. In de jaren zeventig verenigden bewoners zich al in het Comité Anti-Bulderbaan, vertelt stedenbouwkundige en landschapsarchitect Ivar Branderhorst. “Het is interessant te zien dat architectenbureau Van den Broek en Bakema in 1976 een alternatief plan maakten met ruimte voor onder meer zo’n 11.000 woningen en een onderwijsinstelling”, zegt hij. “Waarmee ik wil aangeven: wij behoren tot de velen die hebben nagedacht over een alternatief.”

Overigens deed ook Ziegler|Branderhorst dat zelf al eerder, samen met studenten van de Rotterdamse Academie van Bouwkunst. De vele ideeën die daarbij werden ontwikkeld, boden inspiratie en ingrediënten voor het huidige ontwerp, vertelt Branderhorst.

Meerwaarde

“Rotterdam The Hague Airport neemt een enorme hap uit de stad”, legt Branderhorst uit. Het luchthaventerrein zelf omvat de start- en landingsbaan en veel grasveld, naast de terminalgebouwen, hotels, kantoren en een helikopterlandingsplaat voor hulpdiensten. In totaal betreft het een oppervlakte van 220 hectare. Bij het verdwijnen van de luchthaven komt echter meer ruimte vrij. Door het wegvallen van de milieucontouren kan ook de directe omgeving worden herontwikkeld, een gebied waar nu onder meer volkstuinen, een manege, een dententiecentrum en diverse bedrijven zijn te vinden.

“Daarmee beslaat het plangebied voor de alternatieve invulling zo’n 400 hectare”, zegt Branderhorst. “Een locatie zo groot als het centrum van Rotterdam. Daar kun je heel veel mee. We wilden daarbij met een alternatieve invulling meerdere regionale opgaves tegelijk aanpakken. Dan krijgt een plan waarde voor een groter gebied; het vliegveld heeft nu tenslotte ook een regionale betekenis.”

Woningbouw

Stadskwartier Noorderbos biedt ten eerste een antwoord op de woningbouwopgave. “We kunnen hier een heel grote stap zetten in de behoefte aan betaalbare woningen”, aldus Branderhorst. Het ontwerp gaat uit van zo’n 12.500 nieuwe woningen. Daarvan is twee derde betaalbaar, met 30% sociale woningbouw en 40% betaalbare middenhuur. De overige 30% zijn vrije-sectorwoningen. “Dus geen winstmaximalisatie, maar de opgave zoals het hoort”, zegt Branderhorst.

Het stedenbouwkundig bureau heeft – mede omwille van betaalbaarheid – gekozen voor gestapeld bouwen, met overwegend maximaal zes lagen. Daarnaast gaat het ontwerp uit van een groene wijk, met autovrije buurten en gebouwd met duurzame en biobased materialen. Door de omvang van de wijk kan worden ingezet op een collectief energiesysteem en hergebruik van regenwater voor huishoudelijk gebruik. Het verdwijnen van het vliegveld zou ook betekenen dat Rotterdam de wijk Zestienhoven, ten zuiden van het plangebied, verder kan uitbreiden.

Voorzieningen en werkgelegenheid

“Als je over een stadsuitbreiding als deze nadenkt, is het uiteraard heel belangrijk niet alleen woningen neer te zetten, maar een gebalanceerde stad te ontwerpen”, zegt Branderhorst. Een nieuwe stadswijk met zo’n 25.000 inwoners heeft ook maatschappelijke voorzieningen, sportfaciliteiten, winkels en bedrijvigheid nodig. ‘Schone’ bedrijven krijgen een plek in de plinten van gebouwen; doordat die (deels) afkomstig zijn van terreinen in de omgeving ontstaat daar ruimte voor bedrijven die slecht passen in een woonomgeving.
In en rond de oude terminal is plaats voor een kennis- en leercampus. “De locatie ligt precies op de kennis-as van de TU Delft tot de campus in Kralingen; dat maakt de vestiging van middelbaar beroeps- en hoger onderwijs hier interessant.” In totaal zou het plan zo’n 10.000 werkplekken opleveren.

Infrastructuur

De komst van zo’n groot programma vraagt om goede bereikbaarheid. Een gunstig startpunt is dat er al twee, nu nog onderbenutte, metrostations aan de oostrand van het plangebied liggen, benadrukt Branderhorst. Die worden opgewaardeerd en aangevuld met Hoogwaardig Openbaar Vervoer. Verder wordt geïnvesteerd in de fietsinfrastructuur, zodat er goede verbindingen zijn binnen de wijk, maar ook via de wijk tussen Rotterdam-Noord en de groengebieden. Het vliegveld vormt nu nog een barrière. Door bovendien voorzieningen binnen fietsafstand te situeren, kan de wijk autovrij worden gerealiseerd.

Groen

Het alternatief voor de luchthaven voorziet ook in een groot bos. De stadsparken van Rotterdam staan nu onder druk door het intensieve gebruik, zegt Branderhorst. “De stad wil 50.000 nieuwe inwoners, die straks ergens willen recreëren. Het nieuwe Noorderbos kan het derde stadspark van Rotterdam zijn. We hebben het hier over een parkbos van 200 hectare, net zo groot als het Kralingsebos en het Zuiderpark.” Bovendien zou het parkbos de bestaande keten van verschillende groene landschappen ten noorden van Rotterdam verbinden; nu vormt de luchthaven een onderbreking daarvan. Het aanhelen van de groene noordrand is gunstig voor flora en fauna, schept recreatiemogelijkheden en verbetert met recreatieve routes door het parkbos de verbindingen met omliggende steden en dorpen.

Water

Stadskwartier Noorderbos draagt bij aan ‘droge voeten’ voor de regio, legt Branderhorst uit. “De luchthaven ligt vijf meter onder NAP. We hebben ons serieus afgevraagd of je wel moet bouwen in dit gebied. Maar er is ook een mogelijkheid: als straks de A16 is doorgetrokken ontstaat hier als het ware een kommetje, een van de omliggende polders afgebakend gebied waar je eigen watersysteem kan realiseren.” Het stadskwartier krijgt een grote waterbuffer voor de wijde omgeving en een bos met een slotenpatroon voor wateropvang. Hierdoor ontstaat een recreatiegebied met zwemplas, “versmolten met de omgeving”, aldus Branderhorst. Met het uitgegraven zand worden nieuwe gebieden opgehoogd voor veilige bewoning.

MKBA

“Ik wil benadrukken dat we eerst het ontwerp hebben gemaakt dat antwoorden moet geven op de regionale opgaves en daarbij een gebalanceerde stad biedt. Pas daarna zijn de economen gaan rekenen”, zegt Branderhorst. “We hebben niet gestreefd naar: wat is de winstmaximalisatie en kunnen we daar een plaatje bij verzinnen.”

Op verzoek van de initiatiefnemers hebben vervoerseconoom Leo Bus en ruimtelijk econoom Walter Manshanden een MKBA voor de herontwikkeling van het vliegveld opgesteld. Daarbij hanteerden ze richtlijnen voor een dergelijke analyse en aanbevelingen zoals opgesteld door het Centraal Planbureau en Planbureau voor de Leefomgeving. Hiervan gebruikten Bus en Manshanden ook de scenario’s Hoog en Laag in de Toekomstverkenning Welvaart en Leefomgeving. De economen werkten verschillende scenario’s uit om een goede analyse te kunnen maken. Naast het Stadskwartier Noorderbos waren dat het Nulalternatief (waarbij de luchthavenactiviteiten met commerciële vluchten wordt voortgezet), een Zakenvliegveld (waarbij geen commerciële vluchten meer worden uitgevoerd; dit is ook de wens van de directie van Rotterdam The Hague Airport, meldt Bus) en het alternatief Pioniersbos (waarbij de luchthaven geheel wordt overgenomen door de natuur en openbaar gebied wordt).

Volgens de economen laat de MKBA zien dat het alternatief Stadskwartier Noorderbos veruit het gunstigst is. Rotterdam The Hague Airport verkleinen tot zakenvliegveld is financieel-economisch niet rendabel, maar in welvaartseconomisch opzicht wel. De effecten voor de omgeving en het klimaat overtreffen de financiële effecten en de gevolgen voor de passagiers. Het alternatief Pioniersbos is dan weer zowel financieel-economisch als welvaartseconomisch rendabel. De effecten voor de omgeving en het klimaat zijn bij het Pioniersbos ongeveer even hoog als bij het Noorderbos, maar financieel-economisch is Stadskwartier Noorderbos veruit het rendabelst.

Daardoor is investeren in het Stadskwartier Noorderbos welvaartseconomisch ook het meest rendabele alternatief van de projectalternatieven, aldus de twee economen. De uitkomsten van de MKBA zijn robuust, zeggen ze verder. De uitkomsten komen in alle uitgevoerde gevoeligheidsanalyses overeen met de hoofdanalyse; de rangorde van de projectalternatieven – van een laag naar een hoog saldo – verandert niet.

“Dit biedt ons een startpunt voor een gesprek”, legt Marjan Minnesma van Urgenda uit. “We zeggen niet dat het gebied er precies zo moet gaan uitzien, maar we kunnen nu wel op basis van een serieus gemaakt en gedetailleerd ontwerp en op basis van getallen kijken naar een andere invulling.”
Branderhorst: “Het is mooi als het alternatief dat we hebben ontworpen wordt meegenomen in de discussie over de toekomst van de luchthaven, zodat er een eerlijke weging wordt gemaakt op basis van ruimtelijke, economische en maatschappelijke aspecten.”