Herstel en vernieuwing van een naoorlogse wijk

De Bomenwijk in Delft is een vroeg-naoorlogse woonbuurt, die geldt als een waardevol voorbeeld van wederopbouwarchitectuur en -stedenbouw. In 2007 werd echter besloten dat met name de portiekflats niet meer aan de hedendaagse eisen voldeden. Woningbouwcorporatie Vestia gaf Steenhuis Bukman Architecten
opdracht om een masterplan op te stellen voor reconstructie van de gehele wijk, met onder meer sloop-nieuwbouw van circa 600 appartementen. Daarnaast betrof de opdracht het ontwerp van nieuwe gebouwen, waaronder woningen, een supermarkt en ander commercieel vastgoed en een parkeergarage.

De Bomenwijk is in de vroeg-naoorlogse jaren ontworpen door de architecten Hugh – of Huig – Maaskant en Willem van Tijen. De wijk is gebouwd in een zogenoemd montagebouwsysteem, waarvan er in die tijd verschillende in omloop waren, zoals het Airey-, het Welschen- en het Dura-Coignet-systeem. Deze bouwmethodes, waarbij met prefab elementen de woningen op de bouwplaats werden samengesteld, betekenden een flinke verkorting van de bouwtijd. Ze hielpen daarmee de enorme woningnood na de oorlog het hoofd te bieden.

Shake hands

In de Bomenwijk is het R.B.M.-montagebouwsysteem toegepast, vertelt Steenhuis Bukman. Dit systeem resulteerde in een, met de andere gangbare methodieken van die tijd vergelijkbaar, karakteristiek beeld: industriële, kleinschalige bouw met betonnen gevels in een soort cassette- of tegelpatroon. De woningen kenmerken zich verder door flauw hellende daken en decoratieve elementen zoals luifels, gootaccenten en schoorstenen.

De combinatie van zowel moderne als traditionele stijlkenmerken is kenmerkend voor deze buurt, zoals voor veel Nederlandse woningbouw van na de oorlog. De stijl wordt wel aangeduid als shakehands-architectuur: een huwelijk van moderniteit en traditionalisme. “Stijlkenmerken werden simpelweg naast elkaar toegepast, waardoor een sympathieke mix ontstond”, legt Steenhuis Bukman uit. “In het geval van de Bomenwijk is deze shakehands-invloed met name terug te zien in de schuine kapvorm en de traditioneel bakstenen schoorstenen van de woningen.”

Wijkgedachte

Maaskant en Van Tijen waren destijds heel nauw bij de uitvoering betrokken. Om het ontwerp- en bouwproces verder te versnellen werd op de bouwplaats een dependance van het architectenbureau gebouwd. Ontwerpbeslissingen en -wijzigingen konden op die manier direct voor uitvoering vrijgegeven worden. De dependance is na oplevering van de wijk in gebruik genomen als wijkcentrum.

De wijk is een mooi voorbeeld van de ‘wijkgedachte’, zegt Steenhuis Bukman. Deze naoorlogse stedenbouwkundige theorie gaat uit van gedecentraliseerde wijken, opgebouwd uit herkenbare ruimtelijke eenheden met een gevarieerde bevolkingsopbouw. De Bomenwijk is destijds op die manier ontworpen met herkenbare blokken eengezinswoningen, duplexwoningen en portiekflats, gegroepeerd in repeterende reeksen met eigen winkels en een buurtcentrum.

Het kleinschalige, dorpse karakter vormde een belangrijk uitgangspunt. De gebouwen liggen niet in een lijn, maar verspringen ten opzichte van elkaar. Bloklengtes zijn kort, met mooie doorkijkjes naar de (groene) binnengebieden. De menselijke maat speelt daarbij een belangrijke rol.

Sloop en nieuwbouw

De wijk wordt algemeen beschouwd als een waardevol (en overwegend intact) voorbeeld van wederopbouwarchitectuur en -stedenbouw. In de jaren 80 van vorige eeuw is de wijk grondig gerenoveerd, maar de stedenbouwkundige opzet is 70 jaar lang ongewijzigd gebleven. Dat veranderde in 2007, toen werd besloten dat grootschalige sloop nodig was omdat met name de portieketagebouw niet meer aan hedendaagse eisen voldeed.

Woningcorporatie Vestia heeft toen Steenhuis Bukman opdracht gegeven om een masterplan voor de reconstructie van de gehele wijk op te stellen. Het plan voorzag in sloop-nieuwbouw van zo’n zeshonderd appartementen. Behalve dit stedenbouwkundig werk omvatte de opdracht de architectonische uitwerking van alle nieuwe gebouwen, vertellen de architecten. Dat laatste neerkwam op nog eens zo’n 450 woningen, een supermarkt, winkels en een parkeergarage.

Verdichting versus kleinschaligheid

De omvang van de opgave gaf Steenhuis Bukman de gelegenheid om niet alleen gebouwen te vervangen door nieuwe woningen, maar ook de stedenbouwkundige structuur aan te pakken. “We hebben daarbij zoveel mogelijk voortgeborduurd op de aanwezige structuur, met de intentie om zoveel mogelijk op de oude footprint van de te slopen blokken terug te bouwen”, legt het bureau uit. Behalve het aansluiten op de oorspronkelijke stedenbouwkundige opzet, vormde het verbeteren (van de inrichting) van de openbare ruimte en het creëren van een grote groene pleinruimte een belangrijk uitgangspunt voor het architectenbureau.

De essentie van het masterplan is dat er in het binnengebied van de wijk minder wooneenheden worden teruggebouwd en dat er aan de randen van de wijk verdichting plaatsvindt, legt Steenhuis Bukman uit. Hiermee zet het bureau sterk in op het terugbrengen, dan wel behouden van de oorspronkelijke, bijna dorpse kleinschaligheid van de wijk.

“In de jaren 50, toen de Bomenwijk werd gebouwd, hadden weinig mensen een auto en zeker niet de mensen die hier woonden”, zeggen de architecten. “Begin 21e eeuw staan de straten vol geparkeerde auto’s, behoorlijk lelijk in het straatbeeld. Door minder woningen te bouwen nam de parkeerdruk flink af en konden de straten weer luchtig en ontspannen worden vormgegeven.” Deze ‘verdunning’ maakte het tegelijkertijd mogelijk de karakteristieke open bouwblokstructuur, met doorkijkjes tussen de blokken, te handhaven.

De randen van de wijk werden, als tegenwicht, tegelijkertijd verstedelijkt. “Hier hebben we met grotere appartementenblokken, twee woontorens en een supermarkt, de wijk een nieuw aangezicht gegeven”, vertelt Steenhuis Bukman. “Hierdoor is de Bomenwijk nu ook beter verankerd is in de grootschalige structuur van Delft.”

Een mix van woningtypologieën

De kleinschaligheid van de wijk komt onder meer tot uitdrukking in de gevarieerde mix van woningtypologieën en -categorieën. De wijk bestond oorspronkelijk enkel uit sociale huurwoningen, waaraan nu vrijesector- en zorgwoningen zijn toegevoegd. In de verschijningsvorm van de nieuwbouw is geen onderscheid gemaakt tussen sociale huur en vrije sector: “Alles is even rijk gedetailleerd en gematerialiseerd”, zegt Steenhuis Bukman. Er zijn zowel eengezinswoningen als appartementen die in het sociale huursegment vallen.

Een bijzondere typologie vormen de duplexwoningen; het betreft hier sociale huurwoningen waarbij telkens twee maisonnettes op een dubbelbrede benedenwoning zijn geplaatst, alle met de voordeur direct aan de straat. “Een mooie tussenvorm van appartementen en laagbouw”, aldus het architectenbureau.

In het plan is veel aandacht voor (sociale) veiligheid en de vormgeving van de overgang van privé- naar openbare ruimte. Zoveel mogelijk woningen – ook de appartementen en bovenwoningen – hebben de voordeur aan de straat. Die worden benadrukt met witte betonluifels of penanten en karakteristieke spijlenhekjes langs alle voortuinen. Blinde kopgevels ontbreken en transformatorstations zijn geïntegreerd in de bebouwing.

Niet historiserend

De nieuwbouw is door Steenhuis Bukman modern en uitnodigend, met veel glas, vormgegeven. De blokken zijn gemetseld in een strakke witte strengperssteen, passend bij de lichte tinten van de oorspronkelijke bebouwing. Ook de detaillering van de tuinhekjes, borstweringen en dakoverstekken verwijst naar de architectuur van Maaskant en Van Tijen, die het optimisme van de wederopbouw uitstraalde. De nieuwbouw sluit naadloos aan op de bestaande bouw, zegt Steenhuis Bukman. Het nieuwe beeld is echter niet historiserend; oud en nieuw vormen in de Bomenwijk een nieuwe, eigentijdse eenheid.

Een vergelijkbare tekst is eerder verschenen in Hongarije op Építészfórum. Marc Bukman schreef voor het platform vier teksten over projecten van Steenhuis Bukman Architecten, die werden gepubliceerd als opmaat voor twee lezingen van Bukman, op de universiteit en bij architectuurcentrum KÉK in Boedapest.