'Opdrachtgevers moeten meer dan houtbouw willen; ze moeten het doen'

Architect Bjarne Mastenbroek is enthousiast over ‘de nieuwe manier van architectuur maken’ waartoe bouwen met volledig houten draagconstructies ontwerpers dwingt. Maar hij is weinig optimistisch over het toekomstperspectief van houtbouw. “Uiteindelijk kiezen opdrachtgevers voor de bekende weg: beton. Om verder te komen is wetgeving nodig.”

In het kader van de Rotterdam Architectuur Maand zoomen we op Architectenweb in een serie interviews in op enkele ‘onderstromen’ in de architectuur die nu in Rotterdam aan de oppervlakte komen.

“Een les in nederigheid”, noemt architect Bjarne Mastenbroek (SeARCH) het project voor basisschool Het Epos in Rotterdam Zuid. Het gebouw is opgebouwd uit 76 simpele, schakelbare houten modules, waarmee de architect twee vleugels met klaslokalen ontwierp, met daartussen de aula en de gymzaal. “Het was niet een opgave waarbij je denkt: welke vorm en kleur zullen we ee

ns kiezen. Het hout en het bouwsysteem waren een gegeven, vanuit de keuze voor duurzaam bouwen. Dat heeft consequenties, daar moet je je naar schikken, en vervolgens een nieuwe architectuurtaal voor bedenken. Dat vond ik heel gaaf. Ik werd er blij van.”

Eerder bouwde Mastenbroek met hout in Amsterdam het Hotel Jakarta en de basisschool Klein Amsterdam. Voor dat laatste project ontwikkelde hij een modulair bouwsysteem dat ook gebruikt is voor Het Epos. Hij zou graag vertellen dat deze drie schoolvoorbeelden nu massaal navolging vinden, dat houtbouw een vlucht neemt. Maar dat is, helaas, nog niet het geval.

“Afgaand op de publiciteit in de media, lijkt er een holadijee-stemming; kijk eens wat we met hout kunnen! Maar het is heel moeilijk om opdrachtgevers te vinden die serieus werk maken van houtbouw. Als bureau worden we gevraagd om plannen in hout én beton uit te tekenen, omdat men het zekere voor het onzekere wil nemen. Dubbel werk dus, voor hetzelfde honorarium. Dat gaat niet, je kunt niet op twee paarden wedden. Je moet het echt willen.” Maar uiteindelijk kiezen bouwbedrijven en beleggers toch vaak voor beton of een hybride constructie.

Om de houtbouw verder te brengen, moeten we het hebben van architecten die het zelf aanpakken, ziet Mastenbroek. Denk aan Tom Frantzen, die met zijn eigen bedrijf de woongebouwen Patch22 en Top-Up ontwikkelde, of Powerhouse Company dat in Rotterdam zijn eigen – drijvende – houten kantoor bouwde. Of kijk naar Mastenbroek zelf. In 2019 trad hij op in de televisieuitzending ‘Houtbouwers’ van VPRO Tegenlicht, en publiceerde samen met Jan Nauta, Barend Koolhaas en Kathrin Hanf een ‘brandbrief’ in Trouw onder de titel ‘Stop met de betonverslaving en bouw met hout’.

Hij was het ook die, toen de gemeente Amsterdam een tender voor een (duurzaam) hotel op de kop van het Amsterdamse Java-eiland uitschreef, hotelier WestCord benaderde om mee te doen. “Het is een kleinere hotelketen, die dacht geen kans te maken – tot wij ons idee voor een volledig houten atriumgebouw toonden.” Ze wonnen. In dezelfde periode leerde hij via zijn zus, die in het onderwijs zit, de initiatiefnemer van de pas opgerichte basisschool Klein Amsterdam kennen. De school wilde een snel te realiseren, flexibel en uitbreidbaar gebouw. Mastenbroek stelde voor om het met houten modules te bouwen: goedkoop, duurzaam en mooi. Hij legde contact met aannemer De Groot Vroomshoop, gespecialiseerd in modulebouw. “Ons idee werd door de opdrachtgever omarmd. Het is een groot contrast met hoe beleggers en pensioenfondsen op zulke voorstellen reageren. Die hebben hun Excel-sheets al klaar liggen, alles doorgerekend en daaruit al geconcludeerd hoe er gebouwd moet worden, namelijk in beton.”

Om een gebouw helemaal in hout te construeren, heb je dus allereerst een opdrachtgever nodig die het wil. “En het ook doet”, benadrukt de architect, “whatever the consequence may be.” Het tweede is: geld voor onderzoek. “Je moet veel uitzoeken, over gewicht, geluid- en brandwerendheid, detaillering; de infrastructuur van het gebouw is compleet anders. Vergelijk het met een elektrische auto. Je kan niet de dieselmotor uit een oude wagen halen en een accu erin stoppen. Die heeft immers een ander zwaartepunt, moet opgeladen worden; je moet, kortom, de hele auto opnieuw opbouwen. Dat geldt ook voor een houten gebouw.”

De aannemer werkte met gebouwonderdelen en kleine units op basis van beton. Met Mastenbroek werkte hij een nieuw systeem uit in Glulam en CLT (lineair en kruislings verlijmd laminaathout). “We wilden grote klaslokalen die je kunt schakelen, en geen hybride constructie met verlijmde onderdelen; als je het gebouw uit elkaar haalt, moeten de houten delen direct herbruikbaar zijn. Daarbij wilden we meer dan een technisch systeem; het moest ook een aantrekkelijk beeld opleveren, en een fijne leeromgeving. Dat laatste is een aspect dat we bij Hotel Jakarta hadden onderschat: hoe positief mensen reageren op de sfeer van het houten interieur.”

Het gebouw van Klein Amsterdam wekte de interesse van de Rotterdamse basisschool Het Epos. Het project voor een nieuw schoolgebouw in Rotterdam Zuidwijk is een initiatief van Stichting De Verre Bergen, de filantropische organisatie van de familie Van der Vorm, opgericht om maatschappelijke doelen in Rotterdam te steunen. “Voor de kerst kwam een delegatie kijken in Amsterdam, om na oud en nieuw een besluit te nemen. Twee uur later belden ze: dit willen wij ook, maar dan nog beter.” In Amsterdam gebruikte de architect omwille van het beperkte budget lichtstraten die de aannemer nog had liggen, en een goedkope chipwood wand voor het atrium. In Rotterdam heeft hij het ontwerp op verzoek van de stichting ‘wat luxer’ gemaakt, “met een meer robuuste gevel, een volwaardige gymzaal en kooklokalen.”

Om te onderzoeken of Het Epos met hetzelfde bouwsysteem gemaakt kon worden, had de aannemer een plan getekend met een rij lokalen en daarnaast een losse aula en gymzaal. “Dat paste op het kavel, maar leverde veel – kostbaar – geveloppervlak op, en een rommelig beeld. We zijn daarom gaan schuiven. Met 17 modules naast elkaar in twee lagen maakten we twee vleugels met lokalen. De ruimte daartussen, zo’n twaalf meter breed, is overspannen met een houten dak en biedt ruimte aan de aula en gymzaal. De gymzaal, die sowieso akoestisch geïsoleerd moest worden, fungeert tegelijk als brandcompartiment. Op deze manier hebben we een ruimtelijk en compact gebouw gemaakt.”

Dat het Epos is genomineerd voor de Rotterdamse Architectuurprijs, is een opsteker. Maar nieuwe houtprojecten lopen moeizaam. Na anderhalf jaar gewerkt te hebben aan de zogenoemde green embassies voor de Floriade in Almere is hij met het project gestopt. “Het is complete onzin. Samen

met zeven andere architecten werden we gevraagd om duurzame, houten paviljoens te bouwen die je later kan omvormen tot woningen, maar dan voor minder geld. Alsof je een Ferrari vraagt voor het budget van een Opel Corsa.” Alle architecten zijn eruit gestapt.

Als hét grote voorbeeldproject op het gebied van houtbouw er al niet in slaagt om zijn ambities te verwezenlijken, hoe komen we dan verder? “Nou, met initiatieven van onderop”, antwoordt Mastenbroek. “Met als domper dat de houtprijzen momenteel omhoogschieten. Betonbouw blijft vooralsnog goedkoper. Bovendien hebben bouwbedrijven met grondposities belangen in betonfabrieken; daarvan staan er zo’n 150 in Nederland. Weet je hoeveel CLT-fabrieken er zijn? Geen een.” De infrastructuur voor houtbouw ontbreekt. Mastenbroek roept op om daarin te investeren, en bij TNO testprogramma’s op te zetten, die garanties geven voor houtconstructies. “Maar de enige manier om de situatie te doorbreken, is wetgeving die verplicht om grotendeels met hout te bouwen. Dan moet je je eraan houden.”