Formafantasma: een verkenning van mijnbouw in elektronisch afval

16 mei 2018, 14:10

De behuizing van een laptop als zijkant van een bureau, een ventilatierooster in een tafelpoot, onderdelen van elektronica in de rug van een stoel. De collectie kantoormeubels, voorzien van elektronica-afval, is ontworpen door Formafantasma als onderdeel van een recente expositie in de National Gallery of Victoria (NGV) in Melbourne, Australië. Naar aanleiding van deze tentoonstelling en een lezing die het duo onlangs gaf in Museum Boijmans Van Beuningen sprak Architectenweb met de ontwerpers, Andrea Trimarchi en Simone Farresin.

De expositie in NGV toonde de voorlopige tussenstand in het langlopende onderzoeksproject Ore Streams van het Italiaans-Nederlandse ontwerpbureau. Formafantasma, dat in eerdere projecten al een grote interesse in materialiteit aan de dag legde, onderzoekt met Ore Streams (ertsstromen) de problematiek van het recyclen van metalen en in het bijzonder dat van elektronica-afval. Formafantasma bekijkt daarbij ook in hoeverre designers oplossingen kunnen aandragen die in het productieproces zijn te implementeren.

In de lezing maakten jullie de opmerking dat bijvoorbeeld het uit de aarde delven van goud eigenlijk een vrij primitief proces is. Is dat een reden om het delven te verleggen van de aarde naar het elektronica-afval?
Formafantasma: “Niet alle goudmijnen zijn primitief, uiteraard; desalniettemin wilden we aangeven dat voor veel producten die we dagelijks gebruiken – zelfs degene die geavanceerd zijn in termen van gebruiksvriendelijkheid of prestaties – de winning van kostbare of zeldzame metalen gebeurt in ontwikkelingslanden onder primitieve en vaak onmenselijke arbeidsomstandigheden.”

“Eigenlijk zijn veel van de metalen die we gebruiken al gerecyclede grondstoffen. Apple heeft onlangs verklaard dat ze alleen gerecyclede metalen gaan gebruiken. Momenteel is elektronica de snelst groeiende afvalstroom. E-afval wordt als bijzonder waardevol beschouwd vanwege het gebruik van edelmetalen zoals goud en zilver bij de productie van printplaten. Op dit moment is de hoeveelheid gewonnen mineralen zo groot dat efficiënte recycling de behoefte aan nieuwe ondergrondse mijnen drastisch zou kunnen verminderen. We stellen niet dat recycling de ultieme oplossing is; het echte probleem is uiteraard hoe we ons als consumenten opstellen.”

Het delven van edelmetalen uit e-afval gebeurt echter niet efficiënt?
“Hoewel er inspanningen zijn om het terugwinnen van metalen te verbeteren, vindt slechts 30% van het Westerse e-afval zijn weg naar de juiste recyclingfaciliteiten. De resterende 70% wordt, vaak illegaal, verscheept naar ontwikkelingslanden waar het onder slechte arbeidsomstandigheden wordt gedemonteerd. Daarbij worden giftige onderdelen zonder geschikte hulpmiddelen op onjuiste wijze verwijderd. Dit is schadelijk voor zowel het milieu als de arbeider. Vaak is elektronica helemaal niet ontworpen om makkelijk te worden gerecycled, in ontwikkelde noch ontwikkelingslanden.”

In sommige ontwikkelingslanden is een gehele industrie ontstaan rond het delven van waardevolle mineralen uit (overwegend Westers) afval. Hebben jullie in het onderzoek meegenomen wat de consequenties zijn als het ontmantelen van elektronica zo makkelijk is dat het schoon en snel door bijvoorbeeld de producenten zelf kan worden gedaan?
“Als onderdeel van ons onderzoek hebben we ook gesprekken gehad met NGO's die verantwoordelijk zijn voor het opzetten van veilige recyclingfaciliteiten in ontwikkelingslanden. Met het project suggereren we geen grootschalige oplossingen, maar bescheiden veranderingen die kunnen worden toegepast, mits ontwerpers door ondernemingen worden gevraagd om meer holistisch te denken over wat ze doen.”

“Het is gewoon dom dat er in een elektronisch product geen duidelijke labels worden toegepast om aan te geven wat wel of niet gevaarlijk is. Met het werk proberen we te bewijzen hoe ontwerpers kunnen zorgen voor de vormkwaliteiten van producten, maar hoe ze ook het vermogen hebben om in een context te denken en verantwoorde keuzes te maken.”

Welke mogelijke oplossingen zien jullie?
“We hebben een aantal concepten bedacht op basis van de huidige technologieën in recycling en de beperkingen van de faciliteiten in zowel ontwikkelde als ontwikkelingslanden. In het museum hebben we mogelijke strategieën gevisualiseerd in een animatie met 3D-renderings. Die vormde de kern van de video-installatie. Laat ons een aantal voorbeelden van die strategieën geven.”

“Een algemene trend in elektronica is de miniaturisatie van producten. Dit versterkt het al wijdverspreide gebruik van lijm om componenten te bevestigen, want het bespaart ruimte. Het ontwerpen van objecten met ruimtebesparende verbindingen of klemsystemen kan zorgen voor een nauwkeurige scheiding van materialen.”

“Het gebruik van visuele herkenningstechnologieën bij het sorteren van afval biedt veel mogelijkheden, maar blijft onontgonnen terrein. Stroomkabels zijn vaak omhuld met zwart rubber. Vanwege de donkere kleur en de ondoorzichtigheid herkennen visuele detectoren de kabels niet. Een eenvoudige ontwerpkeuze, zoals het gebruik van gekleurd rubber of een oppervlak met een patroon, kan de recycling van het gebruikte koper in elektriciteitskabels sterk verbeteren.”

“Te vaak is elektronica niet gelabeld met informatie over materiaalgebruik. De voortdurende ontwikkeling van nieuwe polymeren maakt het moeilijk om materialen te identificeren en nauwkeurig te scheiden. In ontwikkelingslanden worden rudimentaire en vaak giftige methoden gebruikt om te bepalen wat een materiaal is; bijvoorbeeld gebruikt men verbranding om de samenstelling van een materiaal vast te stellen op basis van hoe het smelt en de kleur van de vlammen. We zouden objecten kunnen voorzien van een digitaal materialenpaspoort in de vorm van een QR-code en een universele kleurcodering.”

Wat is de rol van de meubels, die deel uitmaakten van de Australische tentoonstelling? Ze lijken geen concretisering van jullie voorstellen.
“Het was een specifiek verzoek van het museum. Het NGV verzamelt meubels en wilde een reeks objecten die op een of andere manier het onderzoek van Ore Streams op een meer abstract niveau zou weerspiegelen. De verzameling objecten fungeert als een Trojaans paard; we gebruiken vorm en kleur om een nadere verkenning van 'bovengrondse mijnbouw' te starten en de complexe rol die ontwerp speelt bij het transformeren van natuurlijke grondstoffen naar gewenste producten.” (Met bovengrondse mijnbouw doelt Formafantasma op de verwachting dat over een aantal decennia de grootste metaalreserves niet in de aarde liggen, maar circuleren in producten of zullen zijn opgeslagen in gietblokken. RM)

“We kozen om verschillende redenen voor kantoormeubilair. In kantoren spelen de meeste elektronische producten een zeer belangrijke rol. In het kantoor zijn ook moderne ontwerpprincipes het duidelijkst zichtbaar; het streven naar efficiëntie, ideale standaarden en een universele stijl worden belichaamd door meubels als de archiefkast en de cubicle. We verwijzen naar die principes en tegelijk naar dezelfde pragmatische benadering van kwantificering, organisatie en efficiëntie van de bureaucratieën die verantwoordelijk zijn voor het reguleren en te gelde maken van de circulatie van natuurlijke bronnen, mineralen en afval.”

“Op het eerste gezicht lijken de objecten sober, met goud bekleed en glad afgewerkt. Maar herken je bekende elementen. Een beluchtingsrooster uit een magnetron en twee stapels behuizingen van mobiele telefoons onder een tafelblad. De behuizing van de magnetron tegen een scheidingswand en een toetsenbord in de zijkant. Een hoge kast van glas heeft zes lege computertorens als laden. Goud dat wordt gewonnen uit e-afval hebben we in de hele serie als afwerking toegepast: het meest zichtbaar als bekleding aan de binnenkant van een leren prullenbak en als een smalle strook in de CNC-gefreesde aluminium stoel.”

Formafantasma heeft eerder ontwerpend onderzoek gedaan naar duurzame producten, natuurlijke materialen en vakmanschap. Ik denk aan projecten zoals Botanica, Autarchy, Reality Tank, maar ook Charcoal en Still. Anderzijds voeg je als ontwerper nieuwe producten toe aan de consumptiemaatschappij (bijvoorbeeld met de Cromatica Collection voor keramiekfabrikant CEDIT en armaturen voor Flos ). Hoe zien jullie dit?
“Cromatica, de lampen en andere producten zijn eenvoudige commerciële opdrachten en komen niet noodzakelijkerwijs voort uit eenzelfde manier van denken als die we bij Ore Streams hanteren. Als we voor commerciële merken werken, proberen we zo goed mogelijk een balans te vinden tussen onze ethiek en hun vraag. In het algemeen proberen we, als het industriële productie betreft, tijdloze objecten te maken en duurzaam te werken. Daar proberen we ook de partners op te selecteren.”

“Desalniettemin vinden we het van vitaal belang voor onze ontwerppraktijk, en vanuit onze ontwerpinteresse, om projecten als Ore Streams zo onafhankelijk mogelijk te kunnen ontwikkelen. Meestal gebruiken we de vrijheid van die projecten om de materialiteit van ons werk ter discussie te stellen. Design is als vanzelf meer met de transformatie dan met de herkomst van het materiaal verbonden; design wordt gebruikt om te bepalen wat een materiaal kan worden en niet om te vragen waar het vandaan komt.”

“Onze perifere positie (bij onafhankelijke projecten, RM) ten opzichte van de centrale plaats die de industriële productie inneemt, stelt ons in staat om vragen te stellen en tegelijkertijd keuzes te maken. Het kijken naar materialen en hun oorsprong, zoals in projecten als Botanica of De Natura Fossilium, is uitgangspunt voor de ontwikkeling van objecten en strategieën. Daarmee willen we momenten van reflectie en analyse met betrekking tot de betekenis van productie en transformatie van grondstoffen naar gebruiksvoorwerpen bieden. Dat is ook het geval bij Ore Streams.”

Krijgt Ore Streams een vervolg (in Europa)?
“Ja, en we zullen ermee blijven doorgaan. De eerste tussenhalte is in maart 2019 de tentoonstelling Broken Nature door Paola Antonelly in de Triennale in Milaan.”

Trefwoorden

meubels grondstoffen ore streams elektronica national gallery of victoria recycling formafantasma kantoormeubels

1	Nominaties Kantoorgebouw van het Jaar 2025 bekend woensdag, 10 september
2	10 nieuwe steden dinsdag, 9 september
3	Bouwend Nederland: ‘Er komt een groot tekort aan bouwers’ dinsdag, 9 september
4	Rijksbouwmeester: tijd van nieuwe steden bouwen ligt achter ons maandag, 8 september
5	Transformatie Arnhems postgebouw tot rijkskantoor De Nieuwe Post van start woensdag, 10 september

Gerelateerde nieuwsberichten

Dutch Design Week: ontwerpen voor de tussenfase

27 oktober 2021

Limburgse prijzen voor Formafantasma en Sabine Marcelis

6 december 2017

Modeshow in architectuur van schuim

8 maart 2016

NL in Milaan: Studio Formafantasma

29 april 2011

Formafantasma experimenteert voor Fendi

6 juni 2012

Formafantasma aan hoofd nieuwe master DAE

10 oktober 2019

Marjan van Aubel en Formafantasma ambassadeurs 21e Dutch Design Week

6 september 2022

Toon alles

Andere nieuwsberichten

JKMM Architects wint prijsvraag voor nieuw architectuur- en designmuseum Helsinki

12 september, 3:10

Het bureau werd bij de anonieme prijsvraag geselecteerd uit liefst 624 inzendingen. Het gebouw moet vanaf 2030 een nieuw herkenningspunt worden voor de Eteläsatama-haven in het zuiden van de stad.

Behandelcentrum van atelier PRO is poortgebouw voor wijk

12 september, 2:15

Nieuw gebouw voor Eijkman Kliniek in Nijkerk is ontworpen door atelier PRO.

Wij Maken Nederland organiseert verkiezingsdebat over nieuwe Nota Ruimte

12 september, 1:31

Op maandag 6 oktober organiseert het onafhankelijk netwerk van stad- en landmakers Wij Maken Nederland een verkiezingsdebat over de Nota Ruimte.

Natrufied Architecture wint prijsvraag voor biobased geluidsscherm

12 september, 11:51

Het ontwerp Zacht Zicht werd gekozen uit negentien inzendingen voor de Start-up Challenge 2025. Het scherm bestaat uit een houten draagstructuur, waarin vezelgewassen zijn verwerkt.

Aartsen wil doelen circulaire economie ‘actualiseren’

12 september, 10:38

"We gaan kijken wat er nodig is om het aan de ene kant realistisch te maken, zonder dat je weer zwabberbeleid gaat krijgen", zegt de demissionair staatssecretaris.