Een architectuurreis naar Sochi – deel 1

3 september 2013, 14:20

Geïnspireerd door het boek Cosmic Communist Constructions Photographed van de Fransman Frederic Chaubin heeft architect Jeroen van Rijsbergen een reis gemaakt door zes voormalige Sovjetrepublieken. Een aantal van de in het boek getoonde projecten wilde hij wel eens van dichtbij zien. Van Rijsbergen neemt ons mee, in twee delen. Deel 1 voert ons van Minsk naar Sochi.

Tekst Jeroen van Rijsbergen Tien jaar geleden is mijn fascinatie voor Rusland ontstaan na een onvergetelijke reis met de Trans Siberië Express: hoog tijd om nu het zuidwesten van het land te gaan ontdekken. De architectuurreis voerde langs de hoofdsteden van Wit-Rusland, ekraïne en via Volgograd en Rostov aan de Don naar Sochi, de Russische stad waar de Winterspelen van 2014 plaats zullen vinden. In deel één de opvallendste architectuur die ik tijdens de reis ben tegengekomen. Maanden lang puzzelen met treinschema’s, visa en bustijden gingen vooraf aan de planning van deze architectuurreis.

De reis begon in Berlijn – met een bezoek aan de restanten van de muur – en ging met een busrit van 24 uur naar Minsk. De stad onthaalde ons met de majestueuze aanblik van overblijfselen van het Stalinisme: in suikertaartstijl flankeren de indrukwekkende gebouwen de entree naar het centrum van de dictatoriale hoofdstad.

Architectuurfaculteit Belarusian Polytechnic Institute (1983) – I. Yesman, V. Anikin
Het spraakmakendste gebouw van Wit-Rusland is ongetwijfeld de architectuurfaculteit, gelegen aan de randweg van Minsk. Hoog rijst het op uit het omringende landschap, als een machtig cruiseschip dat zich een weg baant door bevroren wateren. Met zijn bijzondere stapeling van collegezalen heeft het gebouw een opvallende kopgevel gekregen, die aan de andere zijde wordt overtroffen door de hoogbouw. Het is niet verwonderlijk dat Tetris is bedacht door een Rus - het populaire computerspel kwam een jaar na de voltooiing van de faculteit op de markt.

De witte gevelbekleding lijkt na dertig barre winters haar langste tijd gehad te hebben: het natuursteen brokkelt af en wacht op vervanging. Het futuristische gebouw vormt het ultieme voorbeeld voor zijn studenten om hun creativiteit tot in het extreme door te voeren. De faculteit wordt naast locals bevolkt door Aziaten, Afrikanen en Zuid-Amerikanen en doet met haar zijvleugels sterk denken aan wat Van den Broek en Bakema in Delft hebben neergezet.

Prospekt Maysherava (vanaf 1980) – A. Dukhan, A. Krasovky, V. Kramarenko, M. Vinogradov, V. Shcherbina, G. Benediktov e.a.
De autovrije winkelpromenade in het centrum van Minsk lijkt eveneens geïnspireerd op een project van Rotterdamse makelij. Met zijn appartementencomplexen loodrecht op de winkelstraat doet het sterk denken aan de functiescheiding zoals die in de jaren 50 met de Lijnbaan werd gerealiseerd.

De reis wordt vervolgd naar een tweede hoofdstad. Met de nachttrein komen we aan in een stad, die nog maar net is bekomen van de EK-voetbalfinale. Intussen lijkt in Kiev de rust weergekeerd; rondom het stadion staat een gesloten robuust hekwerk en de toeristeninfopunten zijn verlaten.

Park of Memories (1975-1980) – Avraham Miletskyi
Net buiten het centrum van Kiev ligt het crematorium dat een werkelijk buitenaardse aanblik geeft. Het Herinneringspark baant zich een weg tussen de begraafplaatsen door en mondt uit in een creatie die nog het meest doet denken aan gestrande ruimtecapsules. De architecten hadden grootse plannen voor deze via een prijsvraag uitgeschreven ontwerpopdracht. Conservatieve autoriteiten hebben die bruut gedwarsboomd.

Al in de jaren ’30 werden plannen gesmeed voor dit crematorium. In de decennia die volgden veranderden de opinies. De architecten deden jarenlang onderzoek naar begrafenisceremonies in hun land en creëerden uiteindelijk het beeld van een zandloper als metafoor voor het ongrijpbare van het menselijk leven.

Dertig jaar nadat de autoriteiten de architecten van het nog onvoltooide werk haalden, is het project met zijn witte spuitbeton nog altijd een lust voor het oog, ook al is de ooit geplande fontein nooit gerealiseerd en ligt de omringende waterloop droog. Gedurende de dag stoppen er bussen voor de ingang en openen ze hun laadruimte voor de afscheidsruimte. Als de genodigden volgen, begint de ceremonie en sluiten de met mozaïek gevulde deuren zich.

Hotel Salyut (1976-1982) – Avraham Miletskyi
Een bekender project van de hand van dezelfde architect is Hotel Salyut. Het hotel heeft een cilindervorm en is mede dankzij zijn prominente locatie een van de symbolen van Kiev geworden. Vanuit alle windstreken valt het hotel op met zijn expressieve betonnen balustrades. Het dak is verschoven ten opzichte van de onderbouw, die op een smalle plint rust; het geeft het gebouw de gedaante van een uitkijkpost.

De ontwerper van het gebouw, Avraham Miletskyi, was zowel een Sovjet- als een Israëlisch architect. Hij gaf les aan de kunstacademie in Kiev en was hoofdarchitect van het Kiev Project, de naamloze vennootschap die zich sinds de oorlog bezighoudt met de uitbreiding en wederopbouw van de Oekraïense hoofdstad.

We vervolgen onze tocht door de steppes van het Russische zuiden. Een dubbeldeksbus brengt ons in 24 uur naar Volgograd, de stad waar de Tweede Wereldoorlog werd beslist. De indrukwekkende reis maakt duidelijk dat de Duitse opmars geen eenvoudige klus was.

Mamajev Kurgan (1967) – Yevgeny Vuchetich
Op de Mamajev-heuvel is dag en nacht gevochten tot de strijd beslist was. In de jaren ’50 besloot men hier tot het oprichten van een gedenkteken: een 85-meter hoog standbeeld van gewapend beton met trekstangen. De weg naar de top van de heuvel is een goed voorbeeld van een route architecturale.

Een trap van tweehonderd treden (het aantal dagen dat de slag om Stalingrad duurde) voert vanaf de tramhalte langs enorme betonnen plaquettes en decors van indrukwekkend beeldhouwwerk naar boven. Vervolgens voert een tunnel naar het herdenkingspaviljoen. Met zijn lichtinval door het dak doet het denken aan het pantheon.

De zon verlicht de 360 graden aan namen van gesneuvelde Russen, in minuscuul mozaïek. Het pad erlangs loopt langzaam op en eindigt in een bordes met uitzicht op de eeuwige vlam. Wanneer men het paviljoen verlaat, doemt opeens het Moeder Moederland-standbeeld op. Een meanderende opgang maakt de route er naar toe nog indrukwekkender dan ze door haar schaalverhoudingen al is.

Panorama Museum (1982) – V.E. Maslyaev
Aan de rivier de Wolga is het Panorama Museum gevestigd, dat is gewijd aan de Slag om Stalingrad. Een cirkelvormig bouwvolume is bekleed met natuursteen en rust op een reusachtig plateau. Licht valt binnen door het opgetilde dak, dat zodoende lijkt te zweven. De meelfabriek erachter is het enige gebouw dat na het bombardement is blijven staan. Het gebouw met een bakstenen gevel doorstond de aanvallen met verve dankzij zijn skelet uit gewapend beton.

Rostov is de volgende bestemming die we aandoen. De dagtrein vanaf Volgograd heeft ruim 12 uur nodig voor de reis naar de kust van de Zwarte Zee.

Maxim Gorki Theater (1963) - V. Shchuko, V. Gelfreich
Rostov is bezig aan een opmars sinds ze als speelstad werd aangewezen voor het WK voetbal. Aan de rivier wordt de wandelpromenade grondig onder handen genomen. Een hefbrug torent hoog boven de spoorlijn uit.

Minstens zo bijzonder is het Maxim Gorki Theater dat met zijn constructivistische opbouw doet denken aan een tractor. Het geblindeerde glas geeft de zijvleugels het theater een angstaanjagende aanblik. De zijvleugels zijn naar voren geplaatst om ruimte te creëren voor de expeditie. De zijgevel geeft het theater met zijn arcade eveneens een uitnodigend gebaar in dit stille gedeelte van de stad.

Paramonovsky-pakhuizen (19^eeeuw)
Herbestemming is in deze stad eveneens actueel, al is daar geen overheidsbemoeienis voor nodig. De uit de 19^e eeuw stammende Paramonovsky-pakhuizen zijn in de Tweede Wereldoorlog zwaar gebombardeerd. De gevels bleven overeind en in de loop der tijd is een van de pakhuizen omgetoverd tot een bassin met kraakhelder en ijskoud water. De ideale locatie voor de vroegemorgenduik. Sinds 1985 hebben de pakhuizen de status van monument.

De laatste etappe naar Sochi gaat per nachttrein. De langste stad van Europa – zijn kustlijn meet 140 km - is een badplaats pur sang: het is dé stad van de sanatoria en het bergachtige natuurschoon.

Sanatorium Rodina (1950, gerenoveerd 2006)
Het grondig gerenoveerde sanatorium Rodina is de plek waar Poetin zijn plannen voor de Olympische Spelen presenteerde. Het complex ligt even buiten het centrum van de stad en als je de beveiliging weet te omzeilen kun je een vrijblijvende rondleiding door het complex krijgen.

Het symmetrische opgebouwde hotel heeft een voorgevel met een hoge arcade. Aan de zeezijde zorgen kolommenrijen voor de balkons voor een geleidelijke overgang van binnen naar buiten. Het Rodina is een geliefd verblijf onder beroemdheden en filmacteurs: kosmonaut Yuri Gagarin was er kind aan huis. De duurste kamer, ‘Ralph Lauren’, bezit dankzij zijn draaibare meubilair een grote flexibiliteit. Alle kamers bieden een wijds panorama op de Zwarte Zee.

De textieldecoraties in het hotel zijn ontworpen door Suzanne Loggere en Patrick Brugman, de hofdecorateurs van voormalig koningin Beatrix. De hoge temperaturen en de grootte van het achterliggende landgoed maken het noodzakelijk dat golfkarretjes het vervoer naar de spa en het privéstrand verzorgen.

Sovjet Modernisme
Het Sovjet Modernisme zorgde sinds de jaren ‘50 voor een langzame destalinisatie die fascinerende architectuur opgeleverd heeft. Het heeft enkele decennia geduurd voor het zover kon komen. Chroesjtsjov vaardigde in 1955 een decreet uit dat de vloer aanveegde met buitensporige en overbodige architectuur. Op zijn reizen ontdekte hij dat zijn land mijlenver achter lag op het gebied van wederopbouw ten opzichte van het westen. Hij beloofde in twintig jaar de woningnood op te lossen door gebruik te maken van prefab bouwmethoden.

De diversiteit in stijl begon pas in de jaren ’70 en ‘80 zichtbaar te worden door het gebruik van een vrije vormentaal. Het lijkt geen toeval dat juist in de steden ver van het machtige Moskou deze beweging zijn gang kon gaan. Daarbij komt dat het communisme iedere vorm van religie de kop in drukte. Het expressieve karakter van het Sovjet Modernisme kan ook gezien worden als antwoord op het gebrek aan religieuze architectuur.

De val van de Sovjet-Unie in 1991 luidde het einde in van de modernistische opleving in de architectuur. Twintig jaar later is buiten het centrum van Sochi de bouwwoede tot grote hoogten gestegen. Vele hectares Unesco-natuurschoon moeten wijken voor een manifestatie die slechts twee weken in beslag neemt. In Olympisch Sochi lijkt het tijdperk van het Poetinisme van start gegaan: met het WK Voetbal in 2018 in het vooruitzicht is het bouwtempo in ieder geval weer terug op het niveau van het Stalinisme.

Volgende week deel twee van de architectuurtour, waarbij de reis gaat naar de Kaukasus, Georgië en Armenië. Ook hier vierde in de tweede helft van de 20^eeeuw het Sovjet Modernisme hoogtij.

1	Voormalig V&D-pand in Maastricht wordt woon- en winkelcomplex maandag, 9 december
2	Woongebouwen met houten modules vervangen verouderde portiekflats Schalkwijk vrijdag, 6 december
3	Schiphol zoekt architecten om luchthaven consistentere uitstraling te geven vrijdag, 6 december
4	Maarten van Kesteren ontvangt Abe Bonnema Prijs voor Jonge Architecten 2024 zaterdag, 7 december
5	Bouw hoogbouwcomplex The Modernist tegenover Rotterdam Centraal gestart maandag, 9 december

Gerelateerde nieuwsberichten

‘Effect Spelen op regionale economie beperkt’

5 februari 2014

Olympische Winterspelen geopend in Fisjt-stadion

7 februari 2014

Een architectuurreis naar Tbilisi – deel 2

10 september 2013

Naar het zuiden deze zomer? Neem de architectuurroute! (1)

9 juli 2013

Naar het zuiden deze zomer? Neem de architectuurroute! (2)

10 juli 2013

'Illegale huizensloop voor Olympische Spelen'

17 september 2012

Rostov presenteert ontwerp WK-stadion

7 december 2012

Winnaar prijsvraag Kiev-eilanden bekend

22 februari 2012

Toon alles

Andere nieuwsberichten

TALKS about architecture organiseert twee lezingen in januari

Gisteren, 16:26

De Italiaanse architect Francesca Torzo bijt op donderdag 16 januari het spits af, een week later op 23 januari gevolgd door het Zweedse Fabel Arkitektur.

Bonaire krijgt kleurrijke en volwaardige gemeenschapsbibliotheek

Gisteren, 15:26

Met de realisatie van de bibliotheek, waarvoor het Groningse advies- en ontwerpbureau includi het interieur heeft ontworpen, gaat voor de eilandbewoners een droom in vervulling.

Gevel van zonnepanelen voor onderwijscomplex De Kikker

Gisteren, 14:32

De gevel van onderwijscomplex De Kikker in Amsterdam is grondig vernieuwd. De oude gifgroene beplating heeft plaatsgemaakt voor een kleurrijke gevel van zonnepanelen.

BouwBeurs 2025 vanaf 3 februari in Koninklijke Jaarbeurs

Gisteren, 13:20

De Jaarbeurs in Utrecht biedt van 3 tot en met 7 februari 2025 ruimte aan zes hallen vol nieuwe producten en ontwikkelingen, kennissessies, sectorpresentaties en meer.

Nieuwe eigenaren voor designlocatie Kazerne

2 uur geleden

Dick Spierenburg en Bram Bijnen zijn de nieuwe eigenaren van Kazerne BV in Eindhoven. Het tweetal geeft aan de identiteit van Kazerne als dynamische ontmoetingsplek te willen versterken.