Een architectuurreis naar Tbilisi – deel 2

10 september 2013, 11:08

Geïnspireerd door het boek Cosmic Communist Constructions Photographed van de Fransman Frederic Chaubin heeft architect Jeroen van Rijsbergen een reis gemaakt door zes voormalige Sovjetrepublieken. Een aantal van de in het boek getoonde projecten wilde hij wel eens van dichtbij zien. Van Rijsbergen neemt ons mee, in twee delen. In deel 2 beschrijft hij de trip van Sochi naar Tbilisi.

Tekst Jeroen van Rijsbergen Deel twee van de architectuurreis voerde vanaf Sochi naar Georgië, het land dat het meest in het oog springende gebouw ter wereld binnen zijn landsgrenzen heeft. Nadat het land een kortstondige oorlog uitvocht met Rusland, is het toerisme langzaam op gang aan het komen en weten ook lowcostcarriers de hoofdstad Tbilisi te vinden.

De rozenrevolutie van 2004 heeft het land met de nu nog Nederlandse presidentsvrouw de westerse weg doen inslaan. Een van de onderdelen van deze vernieuwingsdrang vormt de gebouwtypologieën van de Duitse architect Jürgen Mayer H. Hij realiseerde in no time vijf gebouwen en inmiddels loopt de Georgische bevolking weg met zijn unieke creaties in witgeschilderd beton.

Grenspost (2011) – Jürgen Mayer H.
Bij gebrek aan een toegestane of veilige route vanuit Ruslands Sochi naar Georgië zijn we genoodzaakt tot een omweg. De reis via Turkije per boot neemt 24 uur in beslag. De busrit vanuit Trabzon naar de grens van Georgië is met zijn route langs de Zwarte Zeekust evenwel een mooie ervaring.

Van verre zie je de grens met Georgië al opdoemen: Mayers creatie van wit beton doet sterk denken aan het mysterieuze Georgische alfabet. Zijn golvende gebouwsilhouet steekt scherp af tegen het achterliggende heuvellandschap en is behalve grenspost tevens uitkijktoren. Achter de toeristeninfobalie blijkt dat ook het meubilair is afgestemd op de kenmerkende stijl van de Berlijnse architect en ook de klokvormige entrees sluiten aan op het gebouwconcept.

Wegrestaurant en supermarkt (2012) - Jürgen Mayer H.
Wanneer we per trein van Batumi naar Tbilisi reizen, verschijnt een aantal witte sculpturen bovenop de heuvels. Waar het in eerste instantie lijkt op een arrenslee voortgetrokken door poolhonden, realiseren we ons pas later dat het hier om een wegrestaurant en supermarkt gaat. Vanuit het niets lijkt het neergestreken langs de nieuwe snelweg van de kust naar de hoofdstad. Het is veelzeggend dat de lokale bevolking onlangs een aanvraag deed om het gebouw af te huren als trouwlocatie.

Aan de dadendrang van het Berlijnse architectenbureau lijkt in de Kaukasus geen einde te komen sinds ze dankzij hun Metropol Parasol-project in Sevilla werden gepolst voor een paviljoenontwerp in Georgië. Als paddenstoelen rijzen de rustfaciliteiten langs de snelweg uit de grond. Het sterk geplooide en afwisselende landschap van Georgië, waar theeplantages en skiresorts hand in hand gaan, leent zich goed voor deze expressieve architectuur. De golvende geveldelen worden hier nog met hand en schep vervaardigd en zijn om dezelfde reden in het westen veel kostbaarder in realisatie.

Bank van Georgië (1974, renovatie 2011) - G. Chakhava, Z. Jalaghania, Z. Jalaganiya, V. Kimberg
Het hoofdkantoor van de Bank van Georgië is behalve door zijn verschijningsvorm ook qua locatie een opvallende verschijning in Tbilisi. Wanneer je de bus vanuit het centrum neemt en je afvraagt welke halte het dichtst bij is, wordt je plots in een bocht verrast door het gigantische overstek van het immense gebouw. Het betreden van het bankgebouw hoef je zonder schriftelijke toestemming niet te proberen: ook bij de op enkele kilometers loopafstand gelegen benedenentree worden we ver van de poort gehouden.

Het fascinerende spel van kruislings opgestapelde volumes had geen treffender locatie langs de snelweg kunnen krijgen: je kunt er niet omheen als je de stad binnenrijdt. Het gebouw is aanvankelijk ontworpen voor het Ministerie van Transport. De architectuur is gebaseerd op de zogenoemde Space City Method, waarbij minder grondoppervlak wordt benut en de ruimte onder het gebouw wordt teruggegeven aan de natuur.

Op de bouwlocatie lag tussen twee steile rotsen een vuilnisbelt. Architect Chakhava refereert aan het bos, waar de gebruiker van het gebouw zich middenin bevindt. Het concept voert terug op de jaren ’20, toen El Lissitzky’s zijn niet gerealiseerde Wolkenbugel ontwierp op knooppunten van metrostations in Moskou. Hij was gefascineerd door de mogelijkheid van Georgische huizen om zich aan te passen aan het bergachtige en natuurrijke Georgische landschap.

Om te ontsnappen aan de communistische regelgeving werd het bouwbudget in eerste instantie met zeventig procent gereduceerd (waar hebben we dat meer gezien?). Zo was overleg met Moskou, waar een dergelijk voorstel meer dan afgewezen zou worden, niet nodig. De groeiende buitenlandse belangstelling voor het gebouw, tezamen met een door Rem Koolhaas gepubliceerd ontwerp ‘Interlace’, waren na enige twijfel voor de Bank van Georgië aanleiding voor een grootscheepse renovatie van het gebouw. Het interieur en de gevel werden aangepakt en een ondergrondse entreelobby werd toegevoegd. De lobby sluit met zijn transparante verschijning aan op de bosrijke omgeving, maar lijkt met de bank zelf geen relatie aan te gaan. Oordeel zelf!
Palace of Weddings (1985) – V. Jorbenadze, V. Orbeladze
Het Paleis der Bruiloften klinkt uitnodigend, maar dat is het gebouw niet. Sinds het gebouw aan het begin van deze eeuw in handen van een oligarch kwam, heeft het zijn oorspronkelijke functie als ruimte voor bruiloften verloren. Vanaf de ruïnes van een naastgelegen gebouw is het paleis nu het dichtst te benaderen. Vanaf de rivier gezien komt het tot zijn volle recht: als een fort torent het hoog uit boven de George Bush. Voor de kathedraal is een groots plein met een ceremoniële trap naar de centrale hal. Het werd ooit gebruikt voor de viering van gouden en zilveren huwelijken en is met zijn in elkaar overvloeiende ruimten een perfect voorbeeld van de continue ruimte. Alle ruimten zijn gericht op het midden van het gebouw en spelen een dynamisch spel van licht en schaduw.

Enerzijds representeert het gebouw de vrouwelijke tederheid, anderzijds visualiseert het het strenge karakter van de man. Met zijn complexiteit aan vormen doet het sterk denken aan de bijzondere eigenschappen van het Georgische alfabet. Zijn compositie staat symbool voor de Georgische dichtkunst en gezangen. De sculpturale vormgeving doet het gebouw lijken op een stier: een heilig dier in de Georgische mythologie. De analogie met dieren komt ook terug in de kapel van Le Corbusier in Ronchamps, waarin het silhouet van een duif zichtbaar is. De kerk heeft in de twintigste eeuw veel creatieve processen beïnvloed en ook de sculpturale Einsteintoren van Mendelsohn lijkt terug te komen in het Bruiloftenpaleis.

Het veelgelaagde karakter van Tbilisi komt in de twee laatstgenoemde gebouwen op bijzondere wijze tot uitdrukking. Ze vormen een onbedoeld en tegelijk magistraal eerbetoon aan de architectonische ontwikkelingen die de stad gekend heeft na de val van de Sovjet-Unie. Benieuwd of dit overtroffen kan worden, reizen we naar Yerevan, de hoofdstad van Armenië. De stad biedt een weids panoramisch uitzicht op het majestueuze Araratgebergte: menig architectonische ingreep is op dit fenomeen gebaseerd.

Yerevan transformeerde in het begin van de twintigste eeuw van een plaats met enkele duizenden inwoners naar de hoofdstad van het land. De stad werd opgebouwd volgens de principes van de tuinstad. Ze werd opgedeeld in een administratieve, culturele, industriële universiteits- en museumzone, alle voorzien van een eigen centrum, park en boulevard. De onafhankelijkheid van de individuele zones maken de stad tot één groot levend organisme. Vandaag de dag omvat de stad veertig parken.

Cinema Rossiya (1968-1975) – S. Khachikyan, H. Poghosyan, A. Tarkhanyan
Wanneer je het metrostation aan de zuidrand van het cirkelvormige Oghakadzev-park verlaat, is de luifel van de Rusland Bioscoop het eerste dat je ziet: de twee zalen van het gebouw zorgen met hun overstek voor een dynamisch ogend geheel. Was het vroeger één van Yerevans hotspots, tegenwoordig is het majestueuze gebouw een permanente marktplaats: een doolhof van kledingzaakjes met geïmproviseerde pashokjes geven de voormalige lobby van de bioscoop een schimmig karakter. In het hart van het complex voert een trap naar boven, naar dat wat over is van de zalen.

Boven is de voorruimte bij de lift ingeruimd voor een instant nagelstudio: de bioscoopzalen voorzien in de opslag van speelgoed. Het immense gebouw was door de architecten ontworpen als silhouet van de Ararat, die als heilige berg wordt beschouwd omdat de ark van Noach er op landde na het zakken van het water van de zondvloed. Op de naamgeving van de bioscoop hadden de architecten minder invloed: pas na de val van de Sovjet-Unie werd de bioscoop naar de berg vernoemd.

Cascade-complex (1975-1980, 1995-2000) – S.Gurzadyan, A. Mkhitaryan, J. Torosyan
Een indrukwekkend project bevindt zich op de noordelijke as van het radiaal opgebouwde stadscentrum. Het Cascade-complex met zijn trappartijen symboliseert een waterval en is voorzien van groenperkjes, pleinen en sculpturale gevels. De gevels behoren toe aan een groot kunstmuseum dat in de helling is ingebed. De treden leiden naar het beroemde uitzicht op de besneeuwde bergtoppen van het Ararat-gebergte. Wanneer je ze bewandelt, heb je het gevoel plaats te zoeken op de tribune van het grootste stadion ter wereld: het centrum ligt verdiept ten opzichte van de rest van de stad waardoor een panoramisch uitzicht ontstaat. Door de val van de Sovjet-Unie heeft de bouw tijdelijk stilgelegen en de laatste treden ontbreken nog altijd. De New York Times omschreef het als een raar megalomaan project: een van de bizarste en spectaculairste musea van de laatste jaren.

Nieuw brutalisme
Via een lange tussenstop in het Estse Tallinn wordt de architectuurreis door de zes voormalige Sovjetstaten afgesloten. Vier weken lang hebben we kunnen genieten van het moois dat het sovjet modernisme ons heeft nagelaten. Het bezoek aan de Kaukasus heeft ons geleerd dat naast religieuze en politieke redenen ook de invloed van eerste man in de ruimte Yuri Gagarin niet te onderschatten is geweest in de futuristische ontwerpdrift die in de jaren na zijn ruimtereis van de grond kwam. Waar de utopieën van westerse architecten op de tekentafel bleven liggen, konden ze werkelijkheid worden in de Kaukasus.

Met de implantatie van de organische sculpturen van J. Mayer H. lijkt een nieuw tijdperk aangebroken in deze geïsoleerd gelegen regio. Nu het toerisme nog niet massaal op gang is gekomen, is het een bezoek waard voor iedere architect met een voorliefde voor nieuw brutalisme!

Trefwoorden

georgië architectuurreis yerevan sochi j. mayer h. architekten jurgen mayer h sovjet modernisme tbilisi brutalisme

1	VORM en NS Stations tekenen overeenkomst voor deelgebied 3 Wisselspoor Utrecht maandag, 23 juni
2	Los het woningtekort op met compacte woningen! dinsdag, 24 juni
3	Bij Tripolis heeft Hollandse Nieuwe van binnen ‘Van Eyck’ met meanderende trap verbonden met ‘MVRDV’ woensdag, 25 juni
4	Minister Keijzer neemt meeste aanbevelingen commissie STOER over en wil steilere trappen en lagere plafonds mogelijk maken dinsdag, 24 juni
5	Woongebouw Prisma in Nieuw Delft toont verschillende gezichten dinsdag, 24 juni

Gerelateerde nieuwsberichten

‘Effect Spelen op regionale economie beperkt’

5 februari 2014

Winkelen, skydiven en surfen in Volt Berlin

14 mei 2014

Olympische Winterspelen geopend in Fisjt-stadion

7 februari 2014

Wolkige toren van J. Mayer H. bij Düsseldorf

12 februari 2014

Gerechtsgebouw J. Mayer H. geopend

13 april 2012

Snel gebouwde terminal voor Georgische stad

1 februari 2011

Pauzeplekken J. Mayer H. opgeleverd

8 mei 2012

Een architectuurreis naar Sochi – deel 1

3 september 2013

Metropol Parasol in Sevilla nu echt klaar

26 april 2011

Golvend douanegebouw voor kust Georgië

18 november 2011

Heuvellandschap vormt inspiratie voor bankcomplex UNStudio

18 december 2018

LAP transformeert oude paardenrenbaan Tbilisi naar stadspark

9 oktober 2020

Toon alles

Andere nieuwsberichten

KAAN Architecten transformeert historische fabriek in Brazilië tot cultureel centrum

27 juni, 11:44

Centraal in het masterplan staan behoud van wat er is en alleen waar nodig toevoegingen realiseren, evenals ‘omarmen van verval’. Veertig procent van het complex is onaangeroerd gevleven.

Belgisch-Nederlands team geselecteerd voor ambitieus infrastructuurproject Brussels Airport

26 juni, 5:44

De komende jaren investeert Brussels Airport fors in haar luchthaveninfrastructuur. Na een Europese aanbestedingsprocedure is daarvoor het Belgisch-Nederlandse team ‘Witteveen+Bos, Benthem Crouwel Architects, OKRA, Stramien CV’ geselecteerd.

Team Hegeman, RRog en KOW maakte winnend plan voor Van Hetenlocatie in Deventer

26 juni, 4:11

Het plan ‘Het Blauwe Knooppunt’ voor de voormalige schoollocatie voorziet in 28 stadswoningen en 24 betaalbare appartementen in een parkachtig landschap.

Uitbreiding met bamboe gevel voor kantoorgebouw Deltares in Delft

26 juni, 1:05

In Delft is het Delta-lab van kennisinstituut Deltares officieel in gebruik genomen. Naar ontwerp van Wiegerinck is een bestaand kantoorgebouw op de campus van Deltares uitgebreid met een laboratorium waarvan de gevel is bekleed met bamboe.

Minder vergunningen voor nieuwbouwwoningen afgegeven in eerste vijf maanden

27 juni, 10:55

Het aantal afgegeven bouwvergunningen voor woningen is in de eerste vijf maanden van dit jaar gedaald tot 33.000.

Aantal windmolens met meer dan de helft gegroeid in tien jaar

27 juni, 9:28

Sinds 2020 kwamen er ook honderden enorme windturbines van boven de tweehonderd meter bij, heeft het Kadaster becijferd.

Minister wil gemeente voorrang geven bij koop in kwetsbare wijk

26 juni, 10:26

Gemeenten moeten voorrang krijgen bij de koop van een woning in wijken waar leefbaarheid en veiligheid onder druk staan, vindt woonminister Mona Keijzer.

Rekenkamer: Limburg moet regie pakken in woningbouw

25 juni, 5:12

De provincie Limburg moet meer de regie pakken om te garanderen dat er voldoende huizen worden gebouwd en de bouw van betaalbare woningen aan te jagen.