Cilly Jansen

Cilly Jansen: nieuwe generatie moet vorm en inhoud geven aan Architectuur Lokaal

17 februari, 14:36

Op 1 februari trad Cilly Jansen terug als directeur van Architectuur Lokaal en komend voorjaar gaat ze met pensioen. De afgelopen dertig jaar zette ze zich met de stichting in voor het stimuleren van publiek opdrachtgeverschap en de bevordering van ruimtelijke kwaliteit op lokaal niveau. Althans, op papier, want in de praktijk deden Jansen en Architectuur Lokaal veel meer. Een terugblik met Jansen op iets wat je wel een tijdperk mag noemen. “Een prijsvraagcultuur ontstaat niet van de ene op de andere dag, maar door er continu en gestaag aan te werken.”

Wie in gesprek gaat over de geschiedenis van Architectuur Lokaal, komt vanzelf uit bij de allereerste Architectuurnota uit 1991. In dit legendarische beleidsdocument, waaruit verder instellingen als het NAi, het Stimuleringsfonds voor Architectuur en het Berlage Instituut zijn voortgekomen, staat feitelijk slechts één zin over wat later zou uitgroeien tot een belangrijke en veelzijdige organisatie. Er zal een informatie- en documentatiepunt voor opdrachtgevers worden ingesteld, luidt de gortdroge mededeling in de nota.

Uiteraard belandt zo’n regel niet zomaar in een beleidstekst. Er speelde veel meer, met name als het aankomt op aandacht voor kwaliteit bij opdrachtgeverschap en ontwerp. Eind jaren tachtig had je de Werkgroep 5x5, een collectief van onder meer wethouders, architecten en opdrachtgevers, die klaar was met de heersende regelzucht bij het bouwen en de bijbehorende verschraling. In plaats daarvan pleitte ‘vijf maal vijf’, met illustere namen als Adri Duivesteijn, Noud de Vreeze en Arnold Reijndorp, voor meer kwaliteitsbewustzijn bij met name volkshuisvesting en stedenbouw. Op het kantoor van Architectuur Lokaal hangt een fraaie poster van de Oproep Wonen in de Jaren 90, die de groep ooit heeft gedaan. Je kunt het beschouwen als een ode aan de pioniers.

Bureau, stoel, telefoon en een startkapitaal
Architectuur Lokaal zelf ging in 1993 van start, met Jansen als eerste en tot nu toe enige directeur. In het begin had ze een werkplek in het Groothandelsgebouw, met weinig meer dan een bureau, een stoel, een telefoon en startkapitaal. “Daarvoor werkte ik bij het Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst (de voorloper van het Mondriaan Fonds, red.), ik hield me daar bezig met individuele subsidies voor architecten die toen bestonden, zoals startstipendia en reisbeurzen. Ik was dus al wel vertrouwd met de wereld van de architectuur. Een van de eerste dingen die ik deed, was het opzetten van een tijdschrift. Dat was een goede manier om in beeld te brengen wat er op verschillende plekken in het land gebeurde op het gebied van architectuurbeleid en opdrachtgeverschap. Je moet je realiseren dat mensen destijds nog erg lokaal gericht waren en amper meekregen wat bestuurders en architecten in andere gemeenten en provincies deden. We stuurden het tijdschrift gratis en op naam naar de juiste personen rond, zodat zij interesse kregen en ook artikelen wilden schrijven. Zo ontstond een platform waar ideeën en kennis werden uitgewisseld en waar mensen elkaar konden vinden.”

Architectuurcentra
Naast het tijdschrift ontplooide Architectuur Lokaal tal van initiatieven om kennis te versterken en netwerken op te bouwen. Speciale manifestaties waarbij wethouders worden bijgepraat over alle aspecten van ruimtelijke kwaliteit, excursies naar bijvoorbeeld winkelgebieden met bestuurders die daar in hun eigen gemeente mee aan de gang willen, het begeleiden van prijsvragen en het kritisch volgen van lokaal aanbestedingsbeleid; het is slechts een greep uit het vele werk dat Architectuur Lokaal – en volgens ingewijden met name diens directeur – door de jaren heen verrichtte. Verder hielp de stichting bij het opzetten van het netwerk van stadsbouwmeesters en de oprichting van lokale architectuurcentra.

Over dat laatste zegt Jansen: “In het begin had je alleen Arcam in Amsterdam en ABC Architectuurcentrum in Haarlem, plus lokale initiatieven zoals de Nacht van de Architectuur in Leeuwarden. Vaak wisten zij niet van elkaars bestaan, maar toen er nationaal beleid op gang kwam, werd er over de gemeentegrenzen heen gekeken. Het is absoluut niet zo dat wij zelf architectuurcentra hebben opgezet, maar wij hielpen initiatiefnemers verder via het netwerk dat we gezamenlijk opbouwden. We reisden met zijn allen door het land om op verschillende plekken te kijken en te vragen hoe de zaken daar werden aangepakt, bijvoorbeeld op het gebied van geld en communicatie. Ieder architectuurcentrum heeft een eigen ontstaansgeschiedenis. Zo is AIR Rotterdam voortgekomen uit een plaatselijke kunststichting en hebben gemeenteambtenaren de basis gelegd voor Architectuurcentrum Eindhoven.”

Prijsvraagcultuur
Onder architecten is Architectuur Lokaal vooral bekend van haar rol bij aanbestedingen en de in ons land nog jonge prijsvraagcultuur. In 1997 werd op initiatief van Rijksbouwmeester Wytze Patijn het Steunpunt Architectuuropdrachten en Ontwerpwedstrijden opgericht – en ondergebracht bij Architectuur Lokaal. Architectuuropdrachten werden onder invloed van Europese regelgeving steeds minder onderhands aanbesteed door gemeenten en andere publieke opdrachtgevers. “Sommige gemeenten gebruikten nog eigen architectenlijstjes voor bouwopdrachten, maar dat kon door de nieuwe regels niet meer”, zegt Jansen. Via het Steunpunt bood Architectuur Lokaal publieke, maar ook private opdrachtgevers ondersteuning bij aanbestedingen en ontwikkelde het samen met andere organisaties hulpmiddelen zoals handleidingen voor het uitschrijven van prijsvragen (bekend als KOMPAS).

Nu was dit al een flinke klus voor de kleine organisatie, daarnaast fungeren Jansen en consorten ook als vraagbaak. Talrijk is het aantal raadsels en misverstanden die bij opdrachtgevers en architecten leven over Europese aanbestedingen en nieuwe vormen van architectenselecties. Een bekend voorbeeld is de Open Oproep, het bejubelde model uit Vlaanderen waarbij architecten dankzij lichtere eisen eenvoudiger kunnen meedingen naar een ontwerpopdracht van de overheid.

“Toen die procedure ook hier bekend werd, begonnen architecten ons te bellen met de vraag waarom we in Nederland geen Open Oproep voor scholen hadden. Maar sinds 1998 verlopen ontwerpopdrachten voor schoolgebouwen in ons land helemaal niet meer via de overheid, zoals in Vlaanderen het geval is, dus kon die hier ook geen Open Oproep voor uitschrijven. Overigens is de Open Oproep ook geen ‘Vlaamse’ vinding, maar een Nederlandse. Wytze Patijn heeft het ooit geïntroduceerd bij kleinere opdrachten van de Rijksgebouwendienst. Later nam de eerste Vlaams Bouwmeester Bob van Reeth deze werkwijze over en werkte die verder uit.”

Goede wijn
In het werk dat Architectuur Lokaal verricht, is tijd een belangrijke factor. Tijd in de zin van hoe een goede wijn rijpt; het kan jaren duren voordat de inspanningen van de organisatie zich uitbetalen in zichtbare resultaten. Dat is zeker het geval bij het opbouwen van een prijsvraagcultuur, iets wat in Nederland tot voor kort eigenlijk niet echt bestond. “We hebben veel prijsvragen begeleid, zoals het meest recent die voor het Waterpaviljoen Seurenheide in het Limburgse Bergen en ook nog niet zo lang geleden de prijsvraag voor biobased bouwen in Oirschot. En we begeleidden bijvoorbeeld ook de prijsvragen van de Rijksbouwmeester, waaronder Panorama Lokaal. Een prijsvraag- of nieuwe bouwcultuur ontstaat echter niet zomaar, daar moet je continu en gestaag aan blijven werken. In het begin ging het vooral om ideeënprijsvragen, waarvan de resultaten werden opgenomen in onderzoek of beleidsnota’s. Pas na de economische crisis werden plannen daadwerkelijk uitgevoerd, waaronder inmiddels opgeleverde projecten als de Prins Clausbrug in Dordrecht, de Kunstwerf in Groningen en de nieuwe entree van het AMC in Amsterdam.”

Cultuurbezuinigingen
Elf jaar geleden voerde het kabinet-Rutte II de beruchte cultuurbezuinigingen door. De impact op de instellingen die voort zijn gekomen uit de eerste Architectuurnota is niet mals gebleken. Het NAi was plotseling niet meer exclusief voor de architectuur, maar moest onder de naam Het Nieuwe Instituut ook de sectoren vormgeving en digitale cultuur gaan bedienen. Het Stimuleringsfonds onderging een soortgelijk lot, terwijl het Berlage Instituut is gereduceerd tot een postmaster-programma van de TU Delft. Eigenlijk bestaat alleen Architectuur Lokaal nog in zijn meest pure vorm, al heeft met name het steeds verder wegvallen van subsidies flinke sporen nagelaten. De stichting deelt tegenwoordig haar kantoor met architectenbureau FABRICations, heeft haar personele bezetting moeten reduceren tot een minimum en is steeds meer aangewezen op het verlenen van betaalde diensten. Toen twee jaar geleden ook nog de cruciale BIS-subsidie werd geschrapt, kwam de gehele architectuurwereld in het geweer en pleitte onder andere toenmalig Rijksbouwmeester Floris Alkemade voor continuering van de subsidie, maar zonder resultaat.

Plan voor de toekomst
Twee jaar lang zingt Architectuur Lokaal het inmiddels al uit zonder cultuursubsidie vanuit het Rijk – met enig cynisme kun je dus stellen dat het ook best zonder gaat. Maar nu Jansen vertrekt, wordt het volgens sommigen problematischer. Jansen geldt als de drijvende kracht achter de stichting en mogelijk zelfs als onmisbaar. Dat Architectuur Lokaal niet ‘gewoon’ op zoek gaat naar een nieuwe directeur, maar met Carolien Ligtenberg broedt op een plan voor de toekomst, zegt wel wat. Toch ziet Jansen de toekomst niet zo zwaar in voor de stichting en haar opvolger(s).

Vorig jaar heeft ze in reactie op het regeerakkoord contact opgenomen met de ministeries van VRO en OCW over een hernieuwde bijdrage van Architectuur Lokaal aan het rijksbeleid. Hoewel Jansen hier verder niets over kan zeggen, bevestigt ze dat gesprekken hierover met OCW lopen. Over haar opvolging zegt ze: “Er moet iemand komen die het werk van de stichting voortzet, maar dat hoeft geen persoon zoals ik te zijn. Ik deed het de afgelopen dertig jaar op mijn manier en ik hoop dat er een nieuwe generatie opstaat die op haar eigen manier vorm en inhoud zal geven aan Architectuur Lokaal. Er wordt nu in ieder geval gewerkt aan een plan voor de toekomst, maar dat is niet aan mij. Ik hoop mijn tijd hier te kunnen afronden en het archief onder te brengen bij Het Nieuwe Instituut.”

Trefwoorden

prijsvragen architectuur lokaal cilly jansen aanbestedingen opdrachtgeverschap

1	Nominaties Schoolgebouw van het Jaar 2023 bekend maandag, 18 september
2	Architectenweb symposium: ontwerpen in analogie met het bestaande woensdag, 20 september
3	Echte architecten dinsdag, 19 september
4	Voormalig garagepand aan Scheldeplein Amsterdam gerenoveerd en uitgebreid dinsdag, 19 september
5	Een terughoudende opbouw voor een jaren 60-bungalow maandag, 18 september

Gerelateerde nieuwsberichten

Rijksbouwmeester: verlies van arbeidskrachten in architectuur werkt door in hele samenleving

6 september

Studio Nauta en Mulder Zonderland winnen prijsvraag biobased bouwen Zwolle

7 juli

Cilly Jansen na dertig jaar gestopt als directeur Architectuur Lokaal

6 februari

Atelier Tomas Dirrix wint prijsvraag waterpaviljoen Seurenheide

22 november 2022

Ook Zwolle schrijft prijsvraag voor biobased bouwen uit

28 oktober 2022

Plan Nieuwe Oogst wint prijsvraag biobased bouwen Oirschot

6 oktober 2022

VLOT architecten wint prijsvraag drijvend havenkantoor Haarlem

14 april 2022

Rotterdam zoekt architecten die willen meedenken over opgaven maatschappelijk vastgoed

17 november 2021

Plan Spectrum wint Ontwikkelcompetitie Omval-Weespertrekvaart

26 mei 2021

Definitief geen BIS-subsidie voor Architectuur Lokaal

15 september 2020

Architectuur Lokaal: is stimuleren bouwcultuur geen culturele activiteit?

20 juli 2020

Architectuur Lokaal schrijft minister aan om negatief BIS-advies

11 juni 2020

Architectuur Lokaal grijpt naast BIS-subsidie

8 juni 2020

Ontwerpteams prijsvraag Panorama Lokaal bekend

7 februari 2020

Winst Who Cares-prijsvraag leidt tot oprichting wooncoöperatie

19 juni 2020

Drie teams naar tweede ronde prijsvraag biobased bouwen Zwolle

24 februari

Kurt Gouwy nieuwe bestuursvoorzitter Architectuurcentrum Nijmegen

13 maart

Voor Adri Duivesteijn was relatie tussen politiek en architectuur vanzelfsprekend

20 maart

Toon alles

Andere nieuwsberichten

Benthem Crouwel wint prijsvraag voor herontwikkeling deel Praags plein

Gisteren, 15:41

Op het zogeheten vierde kwadrant van Vítezné Námestí (wat in het Nederlands valt te vertalen als Victorieplein) verrijst voor 100.000 vierkante meter aan nieuwe functies, waaronder woningen, kantoren en een cultuurcentrum.

'Reis naar Nieuw Zeeland' beloond met tweede Eo Wijers-regioprijs

Gisteren, 14:32

Het ontwerpteam van Bureau B+B urbanism and landscape architecture, RO&AD Architecten en Buiting Advies is gekozen tot regiowinnaar Midden-Zeeland van de Eo Wijersprijs.

Hoogwaardig blok met sociale huurwoningen voor Leidsche Rijn Centrum

Gisteren, 12:14

Dankzij een prefab bouwsysteem, een basisopzet vanuit drie plattegronden en extra aandacht voor de geveldetaillering wisten BureauVanEig en Zecc Architecten een hoogwaardig blok met betaalbare woningen te realiseren.