De Nederlandsche Bank: terug naar ontwerp Marius Duintjer en verder

Bij de renovatie van De Nederlandsche Bank in Amsterdam heeft Mecanoo voor een belangrijk deel teruggegrepen op het oorspronkelijk ontwerp voor het gebouw door architect Marius Duintjer. Op een aantal plekken heeft Mecanoo echter ook ingegrepen in dat oorspronkelijke ontwerp, zoals met de toevoeging van een hoog atrium dat de verschillende delen van het gebouw met elkaar verbindt. De iets schuine gevel van de hoogbouw, bedoeld om die hoger te laten lijken, is ook iets schuin teruggebouwd, maar nu als klimaatgevel.

Een opgetilde ring van twee lagen waar een schijf van vijftien lagen doorheen stak. Het gebouw dat in 1968 door De Nederlandsche Bank in gebruik werd genomen had een heldere, lichte en transparante architectuur. Een op zichzelf gezien fraai ontwerp, maar het werd door Amsterdammers direct vervloekt vanwege het harde contrast van deze modernistische architectuur met de negentiende-eeuwse buurt eromheen, de hoogte van het gebouw, en de moeizame verhouding van het gebouw tot de omliggende straten en het Frederiksplein.

Het nieuwe gebouw deed het in 1929 afgebrande Paleis voor de Volksvlijt, dat eerder grofweg op deze plek stond, niet vergeten. Zelfs decennia later deed een groep onder leiding van kunstenaar Wim T. Schippers nog een poging om dat glazen gebouw te herbouwen. Maar De Nederlandsche Bank was gehecht geraakt aan haar plek midden in de stad en wilde blijven waar het zat.

Dat het door Duintjer ontworpen bankgebouw zich zo moeizaam verhoudde tot de openbare ruimte eromheen was te wijten aan het programma in de plint. Daar was het zogeheten cashcentrum gevestigd, de plek waar grote hoeveelheden papiergeld en munten werden ingenomen en uitgegeven. Dit cashcentrum lag rond een enorme betonnen kluis, die drie verdiepingen de grond in ging, en waar naast grote hoeveelheden cash geld een deel van de nationale goudvoorraad lag opgeslagen.

De glazen plint die Duintjer in eerste instantie had bedacht, kreeg al tijdens het ontwerpproces een stalen hekwerk ervoor. Dat hekwerk lag in eerste instantie alleen rond het noordelijke deel van het gebouw, maar werd later uitgebreid om het hele gebouw te omringen. Het hekwerk werd in 1995 door kunstenaar Peter Struycken beschilderd, waarmee er eigenlijk nog extra nadruk op werd gelegd.

De logistiek rond het cashcentrum, met een komen en gaan van vrachtverkeer, plus de noodzakelijke beveiliging van al het geld en de goudvoorraad middenin in Amsterdam, werd over de tijd door alle betrokken partijen als steeds problematischer gezien. Daar kwam bij dat het gebouw na vijftig jaar aan het einde van zijn levensduur was, wat bijvoorbeeld zichtbaar werd in de tegeltjes die van de gevels begonnen te vallen. Met grotendeels ongeïsoleerde gevels was het energieverbruik beroerd hoog.

De beslissing om het cashcentrum en de goudvoorraad naar een nieuw centrum in de bossen bij Zeist te verplaatsen, kwam voor de renovatie van het gebouw op het goede moment, benadrukt Maaike van Leuken, divisiedirecteur bedrijfshuisvesting bij De Nederlandsche Bank. Met die keuze werd het mogelijk om het gebouw nu eindelijk te openen naar de stad, zoals Duintjer oorspronkelijk ook in gedachte had.

Over de afgelopen vijftig jaar is het personeelsbestand van De Nederlandsche Bank verdubbeld. Om die extra ambtenaren te huisvesten werd naar ontwerp van architect Jelle Abma een cilindervormige kantoortoren toegevoegd, die in 1990 werd opgeleverd, en werd later op de laagbouw nog een extra verdieping toegevoegd naar ontwerp van ook weer architect Jelle Abma, nu samen met architect Marc a Campo, die in 2010 werd opgeleverd.

Door de opkomst van het hybride werken was inmiddels niet meer zoveel kantoorruimte nodig. In zijn ontwerp voor de renovatie heeft Mecanoo er daarom voor gekozen om de cilindervormige kantoortoren weer te verwijderen, om zo de door Duintjer ontworpen schijf weer te laten schitteren. Maar die keuze had een aantal bijkomende voordelen. De ronde toren sloot op een niet zo fraaie manier het perspectief af vanuit de Utrechtsestraat richting de Pijp. Bovendien nam hij een groot deel van de binnentuin in beslag. Met de verwijdering van de ronde toren, ook wel 'satelliet' genoemd, zijn beide problemen opgelost. De toren is gedemonteerd en krijgt nu elders een tweede leven als drie appartementengebouwen. De extra verdieping op de laagbouw uit 2010 is in de renovatie behouden gebleven.

Met deze renovatie brengt Mecanoo het gebouw van De Nederlandsche Bank als het ware terug naar hoe Duintjer het destijds had ontworpen; met een laagbouw die boven een transparante plint zweeft en een abstracte schijf die daaruit omhoog rijst.

Binnen wordt op meerdere plekken ook teruggegrepen op hoe Duintjer het gebouw had ontworpen. Zo was er destijds op de eerste verdieping richting het Frederiksplein een grote, dubbelhoge ruimte ontworpen waar typisten in lange rijen werkten. Door toevoeging van tussenvloeren was deze ooit magnifieke ruimte verdwenen. In de renovatie heeft Mecanoo hem weer teruggebracht en nu uitgewerkt als een soort leeszaal met aanlandplekken. Het vergadercentrum, met allerlei verschillende vergaderruimtes, is eraan gekoppeld. De door Duintjer ontworpen kolommen in de dubbelhoge ruimte zijn van staal – een opvallende keuze in dit verder toch betonnen gebouw – en hebben weer hun oude kleurstelling gekregen.

Boven in de schijf, in de hoogbouw, had Duintjer oorspronkelijk een soort uitkijkplatform bedacht. In de loop van het ontwerpproces kwamen hier toch de installaties van de toren terecht. In de renovatie zijn alle installaties in de kelder van het gebouw verzameld en kon de bovenste, zestiende verdieping van de schijf vrijgespeeld worden. Hier is nu een bar ontworpen met op de koppen ruimtes voor vergaderingen en bijeenkomsten. Doordat de gevel hier terug ligt, was hier ruimte om rondom een diep balkon te realiseren. Het hoogteverschil tussen het niveau van het balkon en het niveau binnen is uitgewerkt als een afstapje dat tegelijkertijd een rondom lopende bank vormt. Een ideale plek om op een mooie dag even uit te kijken over Amsterdam.

Op andere plekken in het gebouw neemt Mecanoo meer afstand tot het ontwerp van Duintjer en werkt het bureau erop verder. De hoogbouw heeft voor huidige maatstaven kleine plattegronden en daarin waren oorspronkelijk de liften in een rij naast elkaar geplaatst, met de vluchttrappen aan weerszijden ernaast, en de toiletten erachter, aan de gevel. Dit alles nam erg veel ruimte in, vooral ook langs de gevel. Op voorstel van Mecanoo is in de renovatie daarom de plek van de liften en trappen omgewisseld. Centraal op de vloeren staat nu een ruime wokkeltrap, de liften liggen in tweetallen aan weerszijden hiervan, achter die liften liggen nu de toiletten. Dit was snel getekend, maar bleek in de uitvoering nog behoorlijk complex, vertelt architect Francine Houben van Mecanoo. Maar het resultaat is wel dat er nu rondom kantoorruimtes aan de gevel konden worden gerealiseerd.

Daar waar de hoogbouw de laagbouw ontmoet, heeft Mecanoo zijn grootste ingreep in het ontwerp van Duintjer gedaan. Daar aan de binnentuin heeft het bureau een drie verdiepingen hoog atrium ontworpen dat ook nog twee verdiepingen de kelder in steekt. In deze enorme ruimte worden alle onderdelen van het gebouw met elkaar verbonden én zichtbaar gemaakt, zodat er spontane ontmoetingen kunnen plaatsvinden. Vanaf hier wordt de fietsparkeergarage en autoparkeergarage ontsloten, maar ook de verschillende verdiepingen in de laagbouw, en tenslotte de hoogbouw.

Het atrium heeft Mecanoo bovenin voorzien van trappen die ten opzichte van elkaar verspringen en onderin voorzien van grote tribunetrappen, zodat er ook grote bijeenkomsten gehouden kunnen worden. In dit nieuwe atrium wordt ook de ambitie van de opdrachtgever zichtbaar om een kantoorgebouw te creëren waarin iedereen die aanwezig is reuring ervaart én waar iedereen uitgedaagd wordt om in beweging te blijven en de trap te nemen. Liften zijn er natuurlijk wel, maar alle aandacht gaat naar de trappen.

Het atrium ligt in het verlengde van de nieuwe entree, die naar de gevel aan het Frederiksplein is verplaatst. Oorspronkelijk lag de entree aan de westzijde, aan het Westeinde. Maar met het verdwijnen van het cashcentrum kon deze nu aan de noordzijde gelegd worden, aan het Frederiksplein. Om dit mogelijk te maken is de kluis aan deze zijde doorgezaagd. Die zaagsnede is zichtbaar gelaten. Vanaf de nieuwe entree lopen medewerkers en gasten straks door de oude kluis richting het nieuwe atrium, van waar ze zich verder

door het gebouw verspreiden.

In en rond de oude kluis wordt een nieuw bezoekerscentrum ingericht dat in maart geopend zal worden. Aan de hand van een interactieve tentoonstelling zal hier uitgelegd worden wat De Nederlandsche Bank precies doet.

De achter het bezoekerscentrum gelegen binnentuin, die nog wat tijd nodig heeft om te groeien, is tijdens kantooruren eveneens toegankelijk voor het publiek. Maaike van Leuken van de bank kan zich voorstellen dat in de binnentuin, die stadstuin gedoopt is, in de toekomst ook tentoonstellingen of evenementen plaats kunnen vinden.

Achter het bezoekerscentrum en de binnentuin begint het beveiligde gebied van De Nederlandse Bank. In de laagbouw zijn een aantal gebieden toegankelijk voor gasten, zoals het vergadercentrum en de dubbelhoge ruimte die daaraan ligt, maar ook het restaurant aan de andere kant, dat uitkijkt over de Singelgracht. Verder is het gebouw alleen voor medewerkers toegankelijk.

Langs de Singelgracht heeft De Nederlandsche Bank trouwens een eigen kade. Bij de renovatie is een deel van deze kade verlaagd, met 2,5 meter verbreed, en toegankelijk gemaakt voor de stad. Het blijft eigen grond van de bank, maar deze nieuwe kade is dag en nacht vrij toegankelijk, waardoor een ontbrekend deel in het stedelijk netwerk hersteld is. Door de kade te verlagen is de watergang hier ook nadrukkelijker te ervaren dan op de verder meestal hoge kades in de stad.

Tenslotte de restauratie van de gevel. De tegels waarmee het gebouw oorspronkelijk was afgewerkt waren gemonteerd op acht centimeter dikke betonnen platen. Na vijftig jaar begonnen op verschillende plekken de tegels van de gevel te vallen. De twee centimeter kurk erachter is volgens de huidige maatstaven natuurlijk ook niet voldoende isolatie. De gevel moest dus opnieuw opgebouwd worden. Daarbij heeft Mecanoo zichzelf toegestaan het gebouw wat dikker te laten worden. Omdat het gebouw geen monument is, was het bureau vrij om dit te doen.

In de nieuw opgebouwde gevel zijn de tegels droog op stijl- en regelwerk gemonteerd voor een pakket isolatie. De tegels zijn daarvoor opnieuw gemaakt, wat nog best een puzzel was, omdat de oorspronkelijke tegels een kleurschakering hadden die ontstaan was door de verschillende posities van de tegels in de oven. De nieuwe tegels heeft Mecanoo daarom in verschillende tinten laten maken.

Bij de hoogbouw zat daarbij nog een geheim in het gebouw verborgen. De bandramen in de gevel worden naar boven toe iedere verdieping iets lager. Dat was gedaan om de toren van beneden bezien een versneld perspectief mee te geven, dus hoger te laten lijken dan hij feitelijk is. Maar bij het opmeten van het gebouw bleek de gevel ook iedere verdieping een centimeter naar binnen te hellen. Het ontwerpteam kon dat in eerste instantie nauwelijks geloven, omdat het nergens gedocumenteerd was. Maar het was bewust zo gedaan: alle gevels helden iets naar achteren. Ook weer om de schijf hoger te laten lijken.

Uit respect voor het oorspronkelijke ontwerp van Duintjer heeft de nieuwe gevel dezelfde kleine hellingshoek gekregen. De iedere verdieping iets lagere bandramen zijn ook gehandhaafd. Om daarbij steeds netjes uit te komen met de tegels op de gevel, hebben die iedere verdieping een net andere maat. In combinatie met de kleurschakeringen zijn zodoende meer dan verschillende tegels in het gebouw toegepast. Ging het modernisme niet juist over standaardisatie? Hier even niet.

Uit oogpunt van duurzaamheid en welbevinden van medewerkers zijn de ramen in de hoogbouw uitgevoerd als een 'kastenfenster', een klimaatgevel. De opbouw van buiten naar binnen: een enkelglas ruit, een vrij geventileerde tussenruimte met zonwering, een dubbelglas raam dat naar binnen toe te openen is. Door de extra ruit in deze gevelopbouw ontstaat er een luwe tussenruimte waarin zonwering ook op hoogte niet zomaar kapot waait, maar opgebouwde warmte wel weggeventileerd wordt. Dezelfde luwte maakt het ook mogelijk om op hoogte ook een raam op te zetten.

De Nederlandsche Bank meet na renovatie 67.000 m² bij een organisatie van zo’n 2.300 medewerkers. Per medewerker is 0,7 werkplek gerealiseerd, en van die werkplekken is tweederde voorzien van een beeldscherm. Van de medewerkers wordt verwacht dat ze de helft van de tijd op kantoor werken en dat die dagen op kantoor verspreid worden over de week. Een deel van de medewerkers werkt regelmatig bij de organisaties waarop De Nederlandsche Bank toezicht houdt.

De renovatie van De Nederlandsche Bank is Breeam Excellent én Well Platinum gecertificeerd. De renovatie van het gebouw plus tijdelijke huisvesting elders heeft in totaal 320 miljoen euro gekost. De bouw van het nieuwe cashcentrum in de bossen bij Zeist kostte 200 miljoen euro. In maart opent het bezoekerscentrum van De Nederlandsche Bank voor het publiek.