Dudok aan het Diep
2 uur geleden
Met Dudok aan het Diep kregen IRIS architecten en Marseille Buiten de kans om een monumentaal tankstation en het terrein daaromheen tot een levendige plek aan de Diepenring te transformeren. Wat begon als een prijsvraag groeide uit tot een plan waarin het gebouw, het terrein en de kade samen een nieuwe betekenis kregen: een plek om te ontmoeten, te verblijven en de stad te beleven.
De plek waar nu het Dudok-tankstation staat, is al eeuwenlang in beweging. In de 17e eeuw lag hier een haventje, waar turf, bakstenen en andere goederen op de Diepenring werden overgeslagen. Die haven bleef bestaan tot kort na de Tweede Wereldoorlog. In 1955 kreeg de plek een nieuwe functie: ESSO liet er een tankstation bouwen, naar ontwerp van architect Willem Marinus Dudok.
In totaal bouwde Esso 112 van deze gestandaardiseerde Dudok-paviljoens. Vandaag zijn er nog maar twee over. Het station aan de Turfsingel – gebouwd in 1954/55 – is de enige die nog op zijn originele locatie staat, en bovendien tot enkele jaren geleden ook echt nog in gebruik was.
Maar dit exemplaar is om nog een reden bijzonder: het wijkt nadrukkelijk af van de standaard. Door de aanwezigheid van een geïntegreerd netstation moesten delen van de glazen gevels worden vervangen door dichte stalen platen – iets wat inging tegen Dudoks oorspronkelijke transparante ontwerpvisie. Juist deze afwijking van het systeem maakt het gebouw uniek – en wellicht is dat precies waarom het bewaard is gebleven.
Sinds 2010 is het gebouw een Rijksmonument. Die status heeft de kademuur overigens ook. In 2013 werd het door de inwoners van Groningen gekozen tot mooiste naoorlogse gebouw van Groningen. En in 2019 mochten IRIS architecten en Marseille Buiten aan de slag met het ontwerp van het terrein en de restauratie, herbestemming en verduurzaming van het gebouw.
Een nieuwe betekenis
Toen de gemeente Groningen in 2019 drie bureaus uitnodigde om een visie te ontwikkelen voor deze plek, grepen ze die kans met beide handen aan. Dit was niet alleen een opgave om een markant gebouw te behouden, maar vooral om de plek opnieuw betekenis te geven in de stad.
Het plan vertrekt vanuit het idee dat het tankstation niet als museumstuk bewaard moet blijven, maar als onderdeel van het dagelijks leven moet functioneren. Geen afgesloten monument, maar een levendige publieke plek – laagdrempelig, gastvrij, en stevig verankerd in zijn omgeving. Een omgeving die uitnodigend, veilig en groen moet zijn.
Het Dudokstation is inmiddels getransformeerd tot een groene verblijfsplek aan de Diepenring, waar je met de voeten in het water kan zitten. De plek vormt een belangrijke nieuwe schakel tussen het Ebbingekwartier en de binnenstad, en is in korte tijd een geliefde plek in de stad geworden.
Ontwerpstrategie
Het uiteindelijke ontwerp oogt simpel en vanzelfsprekend – alsof het altijd zo bedoeld is. Maar onder die schijnbare vanzelfsprekendheid gaat een complex samenspel schuil:
• het restaureren, herbestemmen en verduurzamen van het Dudokpaviljoen,
• het inpassen van verkeer op de Turfsingel,
• het toevoegen van verblijfswaarde aan de openbare ruimte,
• het verbinden van plein en water,
• én het zichtbaar maken van de gelaagde geschiedenis van de plek.
De grote houten vlonder aan het water is ontwikkeld als een enorm zitelement, bijna als een meubel dat op het water is gelegd. Samen met onze technische partners hebben we dit ontworpen als een lichte, vloeiende overgang tussen de hoogte van de straat en het diepe profiel van de Diepenring.
Voor het terrein en de vlonder werd gekozen voor een ambachtelijke detaillering in gebakken klinkers, natuursteen en echt hout. De kiosk is gerestaureerd met behoud van zoveel mogelijk origineel materiaal, waarbij de sporen van zeventig jaar in het interieur zichtbaar zijn gehouden.
Een echt publieke plek
Wat vooral niet het doel was, was een klassiek horeca-terras met hekken en regels. Het plein rondom het tankstation is ontworpen als echt publieke ruimte. Je kunt er iets drinken bij de kiosk, maar je mag er ook gewoon zitten, een boek lezen, afspreken, spelen of je boterham eten.
De vlonder brengt je dichter bij het water dan vrijwel overal elders in de stad. Wat vroeger een plek was om brandstof te tanken, is nu een plek geworden om bij te tanken in een heel andere zin.
Klimaat en techniek
Vanaf het begin is gezocht naar manieren om het monument te verbinden met de opgaven van deze tijd. Hergebruik van het gebouw is al een duurzaam statement op zich, maar ook in de inrichting van de buitenruimte is klimaatadaptatie integraal meegenomen.
Het plein is vergroend en ingericht met beplanting die biodiversiteit stimuleert en weinig onderhoud vraagt. Nieuwe bomen zorgen voor schaduw en verkoeling. Het houten dek voorkomt hittestress en laat regenwater door. De vlonder is volledig los gehouden van de monumentale kade.
Het gebouw is verduurzaamd met behoud van de oorspronkelijke uitstraling. De bestaande stalen kozijnen hebben we voorzien van monumentenglas, het dak en de vloer zijn geïsoleerd (met het dak terugliggend, zodat de kenmerkende daklijn behouden blijft), en op het dak zijn PV-panelen als folie aangebracht. In de gevel rond het netstation zijn PV -panelen met foto’s van de originele situatie aangebracht. Verwarming en koeling verlopen via een warmtepomp, onzichtbaar geplaatst achter hergebruikte roosters.
Open proces, gedragen plek
Wat dit project ook bijzonder maakte, is het proces. De gemeente Groningen speelde daarin een actieve en moedige rol als opdrachtgever. Waar sommige partijen pleitten voor sloop, koos de gemeente ervoor om juist dit gebouw als aanleiding te nemen om een betekenisvolle plek aan de stad toe te voegen. Die keuze vroeg om visie en vasthoudendheid – maar het succes van de plek laat zien hoe terecht die beslissing is geweest.
De prijsvraag die in 2019 werd uitgeschreven, werd mede door het publiek beoordeeld. Ook in de uitvoeringsfase is gekozen voor open selectieprocedures. Zo werd de uitbater van de kiosk gekozen via een openbare inschrijving, met nadruk op maatschappelijke betrokkenheid en duurzaamheid.
Die open houding heeft effect. De plek wordt nu écht gebruikt. De Dudoklocatie is in korte tijd een geliefde plek geworden. Zeventig jaar na de oorspronkelijke oplevering is deze plek weer klaar voor de volgende zeventig jaar.
Tot slot
Voor het projectteam – opdrachtgever, architecten, bouwers en adviseurs – is ‘Dudok aan het Diep’ een voorbeeldproject geworden. Het laat zien dat wederopbouwerfgoed fantastische kansen biedt. Een kans om te verbinden, te vertragen en betekenis toe te voegen aan een plek. Dudok aan het Diep is genomineerd voor de juryprijs van de Groninger Architectuurmaand 2025.
Martin Bril wist het in 2007 al treffend te verwoorden:
“Een strak, maar toch gevleugeld, opstijgend dak op een rechthoekig huisje met veel glas, een wonder van functionaliteit en elegantie. Je hoort het niet vaak iemand zeggen over een benzinestation, maar dit van Dudok heeft het vermogen te ontroeren.”