Aan het begin van een nieuw tijdperk gekenmerkt door Neo-Liberalisme wordt sociale woningbouw weer met toenemende onverschilligheid beschouwd. De impliciete aanname is dat appartementen voor minder bedeelden klein, kneuterig, donker, slecht gebouwd en lelijk moet zijn.
Architectuur beschouwd als bouwkunst speelt hier nauwelijks een rol. Marketing en ruimtelijke kwaliteiten worden beschouwd als onbelangrijk en overbodig. Verder ondervindt sociale woningbouw financiële druk door beperkingen voortkomend uit milieuwetgeving, welke een aanzienlijke toename in kosten voor technische voorzieningen en bouwelementen met zich meebrengen, en zo de ontwerpmogelijkheden negatief beïnvloeden. Internationale ster-architecten tonen nauwelijks interesse in het onderwerp. Het gevolg is dat weinig alternatieven (ten opzichte van standaard oplossingen) worden ontwikkeld die, als showcases, katalyserend zouden kunnen werken om zo de huidige stagnatie te doorbreken.
Het ‘hiphouse’ project in Zwolle bood Atelier Kempe Thill de welkome mogelijkheid om zich fundamentele vragen te stellen bij de opgave ‘sociale woningbouw’. Grotendeels dankzij de opdrachtgevers ambitie en actieve steun door stedebouwkundigen kon een prototypisch gebouw gerealiseerd worden zonder een Nederlands standaardbudget voor dit soort typische opgaven te overschrijden. Door architectonische middelen radicaal te minimaliseren en een duidelijke organisatie van bouwproces en -techniek droegen bij aan de realisatie van maximale leefkwaliteit.
Centrale-Glazen toren-typologie: Als alternatief voor Galerijontsluiting
In Nederland is de meest gebruikelijke vorm van meerlaagse sociale woningbouw de galerijontsluiting, omdat veel appartementen via een beperkt aantal trappenhuizen ontsloten kunnen worden. Ondanks het sociale stigma dat deze typologie tot heden kenmerkt, blijft deze vaak een onvermijdbare oplossing. Dankzij de extreme kostenefficiëntie wordt deze tegenwoordig nog steeds in grote getale toegepast. De in Zwolle gerealiseerde zeer compacte gebouwtypologie georganiseerd rond een centrale ontsluiting vormt een economisch en concurrerend alternatief.
Het bouwblok, 23m x 32m groot en 8 units per laag, kent een zeer beperkt geveloppervlak in relatie tot de vloeroppervlakte; wat een gunstig effect op de bouwkosten heeft en een hoogwaardige detaillering van de gevel mogelijk maakt. De woning units zijn georganiseerd rond een centrale kern voorzien van wokkeltrap en lift. Bij het opzetten van de plattegrond zijn de grotere appartementen aan de ruimtelijk meer interessante hoeken geplaatst, waardoor tweezijdig georiënteerde woningen ontstaan.
De kleinere studio appartementen zijn aan oost- of westzijde gelegen, waardoor optimaal zonlicht voor alle woningen gegarandeerd wordt. Om de volumieke compactheid te compenseren is de buitenzijde van het gebouw in zijn geheel beglaasd; geplaatst in geanodiseerde profielen vormt het hoogwaardige zonwerende glas de gevel. Afhankelijk van het standpunt van de beschouwer oogt het gebouw gestoffeerd met een transparante schil of een reflecterend oppervlak. Verder zorgen schuifpuien voor genereus gedimensioneerde gevelopeningen.
Het eindbeeld resulteert in een zeer delicaat visueel evenwicht. Het functionele raster gevormd door ramen en achterliggende constructie vormt een rigide architectonische orde, die verzacht wordt door een spontane collage van kleurrijke woninginterieurs. Als vitrine voor de rijkdom van het stedelijke leven verschijnt een levendig en optimistisch beeld, welke intensief communiceert met zijn omgeving. Dit beeld is zowel collectief als individueel daar het, bewust of onbewust, gevoed wordt door de actieve participatie van de bewoners. In essentie vormt het ‘gebouw-in-gebruik’ de gevel.
Circulatie als collectieve ruimte: het atrium
De schikking van de appartementen langs de buitenzijde biedt de mogelijkheid om zonder extra kosten een centraal atrium toe te voegen. Toegang tot deze 26m hoge ruimte, verlicht door een bovenlicht, verschaft een 5,4m hoge entreehal. In het hart van het gebouw toont het atrium een verrassend genereuze ruimtelijkheid die in onverwacht contrast staat met de benadering van buitenaf.
Door het beperkte budget is het centrale atrium samenhangend ontworpen volgens ruwbouw-esthetiek. De betonnen wanden blijven onafgewerkt, de plafonds zijn voorzien van een akoestische pleister, leuningen zijn grotendeels gegalvaniseerd en eenvoudige industriële armaturen zijn direct op de wand gemonteerd. Een complexe ruimtelijke eenheid ontstaat als gevolg, welke opzettelijk de ‘nieuwe armoede’ van het hedendaagse bouwen exposeert, maar ook viert.
In zijn genereuziteit wordt de transportruimte een ruimte voor sociale interactie tussen bewoners en passend de collectiviteit van een genootschap van huurders tot uitdrukking brengt.
Panorama en licht: de emancipatie van sociale woningbouw
Bij het binnenkomen van de appartementen wordt het duidelijk dat zelfs in sociale woningbouw echte luxe onontbeerlijk is. De units voorzien in volop licht, minimale verkeersruimte en grote leefruimtes met vrijstaande kookeilanden. De loft is zo niet meer een ruimte gereserveerd voor de gegoede elite, maar ook mogelijk binnen de context van sociale woningbouw. Een emancipatie van de lagere inkomensklasse zal uiteindelijk moeten worden bereikt door een toename in de kwaliteit van individuele woning. De verdiepinghoge ramen zorgen in de appartementen voor het gevoel van landschappelijk verlengde plateaus: de natuurlijke omgeving wordt onderdeel van de ruimte en verlengt het interieur buiten zijn fysieke grenzen. Regen, zon, wolken, wind en begroeiing bepalen de atmosfeer van de ruimte.
Wanneer de grote deuren opzij geschoven zijn wordt deze kwaliteit versterkt en transformeert de ruimte tot luchtige terrassen. Het beklemmende gevoel, heersend in traditionele sociale woningbouw, is verdwenen en met een minimum aan middelen omgezet in een maximaal gevoel van ruimtelijke rijkdom. Het is dan ook geen toeval wanneer een huurder zegt dat hij “vanuit zijn appartement nog nooit zo’n mooie zonsondergang gezien heeft”, grotendeels het logische resultaat van het rigoureuze denkbeeld van het sociale appartement als architectonische ruimte.