Het Kunstmuseum in Den Haag

De bakstenen gevel van het Kunstmuseum

De centrale hal van het Kunstmuseum

De erezaal van het Kunstmuseum

Plafond van de erezaal

H.P. Berlage. Maquette Haags Gemeentemuseum, 1919-1920. Vervaardigers: H.P. Berlage en A. Beck (maquettebouwer), in opdracht van Kunstmuseum Den Haag

H.P. Berlage. Presentatietekening Haags Gemeentemuseum ‘Langs de vijver’, z.j

H.P. Berlage. Haags Gemeentemuseum: proefmodel voor lichtinval, z.j. Vervaardiger: H.P. Berlage

Kunstmuseum Den Haag: een gedroomd museum, bijgeschaafd door de gemeente

26 februari 2021, 15:03

Vorige week vrijdag is in het Kunstmuseum Den Haag de tentoonstelling Het Gedroomde Museum geopend. Hoewel de expositie over het bekende museumgebouw en diens scheppers vanwege de coronamaatregelen nog niet open is voor het publiek, mocht Architectenweb alvast komen kijken. Het bezoek was zeer de moeite waard, mede vanwege de bijzonder intrigerende maquette van het eerste, niet-uitgevoerde ontwerp uit 1919. “Dat plan werd lyrisch onthaald.”

Het Kunstmuseum in Den Haag wordt gerekend tot de mooiste museumgebouwen ter wereld. Het is zelfs het enige museumgebouw in de wereld dat een eigen objectnummer heeft en tot de collectie van het museum behoort. Toch kon het gebouw bij de opening in 1935 niet op onverdeeld positieve reacties rekenen. Het interieur werd meteen bejubeld, maar de buitenkant moest het ontgelden bij veel mensen. De critici spraken van ‘sigarenkistjesarchitektuur’ en een ‘hokkerig en rommelig geheel van gele stapeldoozen’. En de gevels, die waren bekleed met een alledaags materiaal als baksteen, in plaats van marmer of graniet, en ook nog eens in een kleur die deed denken aan karton of ongeverfd timmerhout. Men dacht eerder aan een fabriek dan een monumentaal kunstcomplex.

“Emil Strasser, de schoonzoon en rechterhand van Berlage die het museum na diens dood in 1934 voltooide, verontschuldigde zich in het Bouwkundig Weekblad zelfs bijna voor het resultaat”, zegt Jan de Bruijn, een van de twee curatoren van de tentoonstelling. “Hij schreef zoiets als: het gebouw is van buiten misschien niet zo mooi, maar we moeten het ermee doen. Bij dit museum gaat het vooral om de binnenkant. Daar had hij in zekere zin ook gelijk in.”

Samen met Jet van Overeem heeft De Bruijn ‘Het gedroomde museum’ samengesteld. De expositie draait om het gebouw en diens scheppers, architect Hendrik Petrus Berlage en museumdirecteur Hendrik Enno van Gelder. Het museum, dat verrees op een schooltuintjesperceel in de wijk Zorgvliet, is gerealiseerd volgens hun visie, bijgeschaafd door de gemeente Den Haag. In de tentoonstelling zijn maquettes, tekeningen en foto’s van de bouw (en van het gebouw zelf uiteraard) te zien, evenals bijzonderheden zoals een mockup waarmee de lichtinval in de zalen werd getest. Ook de ervaringen en herinneringen van bezoekers vormen onderdeel van de expositie.

Maquette
De tentoonstelling opent met het hoogtepunt, een uitermate fascinerende gipsen maquette van het eerste ontwerp dat Berlage en Van Gelder hadden gepresenteerd in 1919. Het plan voorzag in twee musea en een stadsgehoorzaal annex concertzaal die ruimte bood aan 2.500 toeschouwers. Het zijn grote ambities, die zich hebben vertaald in een enorm complex. De maquette, het origineel dat door Het Nieuwe Instituut beschikbaar is gesteld, bestaat uit een verzameling volumes rond een vijver. De centrale hal met koepel, die als doel had de bezoeker een ‘gevoel van overweldiging en bezinning’ te bezorgen, vormt het stralende middelpunt van het tamelijk groteske ontwerp.

“Het plan werd lyrisch onthaald”, zegt De Bruijn, “zowel in de gemeenteraad als door het publiek dat in groten getale de bijbehorende tentoonstelling in Pulchri Studio had bezocht. Uiteindelijk stierf het toch een stille dood.” Dat heeft onder meer te maken met de omvang van het complex, dat liefst 1,5 keer zo groot moest worden als het Rijksmuseum, terwijl de collectie van het Haagse museum totaal niet toereikend was. Verder leidden de hoge kosten en het feit dat het plan eerder op de ideeën van twee personen dan op prognoses waren gebaseerd ertoe dat de zaak in een impasse raakte – en pas weer in beweging kwam toen Van Gelder in 1925 solliciteerde bij de gemeente Amsterdam. “Daarna mochten hij en Berlage aan de slag met een nieuw ontwerp, op basis van een aangescherpt plan van eisen door de gemeente Den Haag”, vertelt De Bruijn over de protestactie van de directeur.

Stilte en contemplatie
Vijf jaar later kon dan eindelijk de spade de grond in voor het uiteindelijke museumgebouw, dat drie keer in het oorspronkelijke complex paste en centraler op de kavel kwam te staan. Tot de behouden elementen behoorde de vijver, zij het in een andere vorm en deels als buffer tussen de drukke straat en het museum dat stilte en contemplatie behoefde. De maat van de door critici verfoeide baksteen (11 centimeter) fungeerde als maateenheid voor het gehele museum én hielp verschillende mensen aan het werk in de crisisjaren-dertig. De socialist Berlage had expres voor een ongebruikelijke maat gekozen, zodat de vier miljoen bakstenen via werkverschaffing geproduceerd konden worden.

Ondanks het fraaie vlechtmetselwerk is de gevel van het museum vrij sober. Het ging Berlage vooral om de binnenruimte en de ervaring van de bezoeker, zoals Strasser al aangaf in het Bouwkundig Weekblad. Via de beglaasde pergola treed je een kunsttempel binnen, die imponeert door de prachtige decoraties en bijzondere lichtinval. De relatief kleine zalen met telkens verspringende doorgangen en het ingenieuze gangen- en trappensysteem zorgen er bovendien voor dat bezoekers ook kunnen ontsnappen aan de museale setting; op die manier wilde de architect het fenomeen ‘museummoeheid’ helpen voorkomen.

Levend en bewegend
Dat het museum een kunstwerk op zich is, laten ook de foto’s van Gerrit Schreurs van onder meer de centrale hal en het plafond van de Erezaal zien. Met name de laatstgenoemde foto kan op zichzelf al door voor een schilderij. Ook de foto’s en films van de bouw zijn bijzonder om te zien – en die van de architect zelf. Voor velen is Berlage vooral een naam uit architectuurboeken, best aardig om de man ook eens levend en bewegend te aanschouwen. Hopelijk mogen we gauw weer naar het museum.

Bij nai010 uitgevers is de catalogus van Het Gedroomde Museum verkrijgbaar.
https://vimeo.com/514296065

Trefwoorden

hendrik petrus berlage h.p. berlage berlage kunstmuseum tentoonstelling den haag

1	Gemeenteraad Dijk en Waard stemt in met verdichting De Frans volgens flexibele stedenbouwkundige aanpak woensdag, 29 januari
2	Fibonacci Amsterdam: woongebouw op 'nonchalant aangesneden taartpunt' dinsdag, 28 januari
3	DP6 en Vakwerk ontwerpen nieuw faculteitsgebouw Diergeneeskunde Universiteit Utrecht woensdag, 29 januari
4	Vijftig woningen op oude plek Remigiusschool Duiven vrijdag, 31 januari
5	Calatrava-station in Belgische Bergen beleeft officiële opening maandag, 27 januari

Gerelateerde nieuwsberichten

Edelherten vreten door Berlage ontworpen tuinen op Veluwe kaal

31 juli 2023

Kunstmuseum Den Haag eert eigen gebouw en architect in expositie

29 januari 2021

Expositie belicht relatie directeur Glasfabriek met befaamde architecten

28 oktober 2020

Den Haag heeft nieuwe architectuurprijs

2 november 2017

Viering honderd jaar Plan Zuid

31 augustus 2017

Boek biedt persoonlijk beeld van architect H.P. Berlage

17 november 2022

Gijs Van Vaerenbergh reageert met installaties op werk M.C. Escher in expositie

20 februari 2023

Toon alles

Andere nieuwsberichten

Cepezed verbouwt voormalig gebouw Aardwetenschappen in Utrecht

31 januari, 3:42

Na oplevering dient het pand de eerste acht jaar als tijdelijke huisvesting voor enkele instituten, daarna gaat het plek bieden aan bedrijven en instellingen uit de duurzaamheidssector.

PosadMaxwan presenteert stedenbouwkundig plan Spoorkwartier Groningen

31 januari, 12:22

Het voormalige spooremplacement ten zuiden van het hoofdstation transformeert tot een wijk met ongeveer vierhonderd woningen, 30.000 m2 aan kantoorruimte en andere functies.

Vijftig woningen op oude plek Remigiusschool Duiven

31 januari, 10:30

Het samenwerkingsverband Blauwhoed, KOW, RRog stedenbouw en landschap en Antea Group heeft een tender voor vijftig woningen op de vrijgekomen locatie van de Remigiusschool in Duiven gewonnen.

Oud kantongerecht Amsterdam wordt verbouwd tot Hartwig Museum

30 januari, 3:12

In 2028 opent in het door architect Ben Loerakker ontworpen pand aan de Parnassusweg het Hartwig Museum. Het ontwerp wordt verzorgd door Jan Loerakker, OMA, JAM en Formafantasma.

Tunnel onder Ketelmeer kost tussen 1,6 en 3 miljard euro

31 januari, 1:57

Flevoland vindt dat bij het uitwerken van de plannen voor de aanleg van de Lelylijn ook moet worden gekeken naar de haalbaarheid van een tunnel onder het meer.

Meeste woningen erbij in Zuid-Holland, minste in Drenthe

31 januari, 11:26

Het totale aantal woningen dat in 2024 in Nederland is gerealiseerd kwam uit op 82.000, constateert het CBS.

Meer huizen en betere bereikbaarheid nodig bij bouw kerncentrales Borssele

31 januari, 9:04

Verbeter de infrastructuur en de bereikbaarheid, creëer voldoende voorzieningen voor zorg en onderwijs en geef de woningbouw een forse impuls, aldus een advies.

Beyond Space neemt Boring Collection onder zijn hoede

30 januari, 2:22

De Boring Collection, met archetypisch kantoormeubilair in een ‘saaie’ grijze kleur, keert terug bij de bedenkers. Remi Versteeg and Stijn de Weerd zetten de collectie, die op de markt werd gebracht door Lensvelt, voort en breiden het aanbod uit.