Het Kunstmuseum in Den Haag

De bakstenen gevel van het Kunstmuseum

De centrale hal van het Kunstmuseum

De erezaal van het Kunstmuseum

Plafond van de erezaal

H.P. Berlage. Maquette Haags Gemeentemuseum, 1919-1920. Vervaardigers: H.P. Berlage en A. Beck (maquettebouwer), in opdracht van Kunstmuseum Den Haag

H.P. Berlage. Presentatietekening Haags Gemeentemuseum ‘Langs de vijver’, z.j

H.P. Berlage. Haags Gemeentemuseum: proefmodel voor lichtinval, z.j. Vervaardiger: H.P. Berlage

Kunstmuseum Den Haag: een gedroomd museum, bijgeschaafd door de gemeente

26 februari 2021, 15:03

Vorige week vrijdag is in het Kunstmuseum Den Haag de tentoonstelling Het Gedroomde Museum geopend. Hoewel de expositie over het bekende museumgebouw en diens scheppers vanwege de coronamaatregelen nog niet open is voor het publiek, mocht Architectenweb alvast komen kijken. Het bezoek was zeer de moeite waard, mede vanwege de bijzonder intrigerende maquette van het eerste, niet-uitgevoerde ontwerp uit 1919. “Dat plan werd lyrisch onthaald.”

Het Kunstmuseum in Den Haag wordt gerekend tot de mooiste museumgebouwen ter wereld. Het is zelfs het enige museumgebouw in de wereld dat een eigen objectnummer heeft en tot de collectie van het museum behoort. Toch kon het gebouw bij de opening in 1935 niet op onverdeeld positieve reacties rekenen. Het interieur werd meteen bejubeld, maar de buitenkant moest het ontgelden bij veel mensen. De critici spraken van ‘sigarenkistjesarchitektuur’ en een ‘hokkerig en rommelig geheel van gele stapeldoozen’. En de gevels, die waren bekleed met een alledaags materiaal als baksteen, in plaats van marmer of graniet, en ook nog eens in een kleur die deed denken aan karton of ongeverfd timmerhout. Men dacht eerder aan een fabriek dan een monumentaal kunstcomplex.

“Emil Strasser, de schoonzoon en rechterhand van Berlage die het museum na diens dood in 1934 voltooide, verontschuldigde zich in het Bouwkundig Weekblad zelfs bijna voor het resultaat”, zegt Jan de Bruijn, een van de twee curatoren van de tentoonstelling. “Hij schreef zoiets als: het gebouw is van buiten misschien niet zo mooi, maar we moeten het ermee doen. Bij dit museum gaat het vooral om de binnenkant. Daar had hij in zekere zin ook gelijk in.”

Samen met Jet van Overeem heeft De Bruijn ‘Het gedroomde museum’ samengesteld. De expositie draait om het gebouw en diens scheppers, architect Hendrik Petrus Berlage en museumdirecteur Hendrik Enno van Gelder. Het museum, dat verrees op een schooltuintjesperceel in de wijk Zorgvliet, is gerealiseerd volgens hun visie, bijgeschaafd door de gemeente Den Haag. In de tentoonstelling zijn maquettes, tekeningen en foto’s van de bouw (en van het gebouw zelf uiteraard) te zien, evenals bijzonderheden zoals een mockup waarmee de lichtinval in de zalen werd getest. Ook de ervaringen en herinneringen van bezoekers vormen onderdeel van de expositie.

Maquette
De tentoonstelling opent met het hoogtepunt, een uitermate fascinerende gipsen maquette van het eerste ontwerp dat Berlage en Van Gelder hadden gepresenteerd in 1919. Het plan voorzag in twee musea en een stadsgehoorzaal annex concertzaal die ruimte bood aan 2.500 toeschouwers. Het zijn grote ambities, die zich hebben vertaald in een enorm complex. De maquette, het origineel dat door Het Nieuwe Instituut beschikbaar is gesteld, bestaat uit een verzameling volumes rond een vijver. De centrale hal met koepel, die als doel had de bezoeker een ‘gevoel van overweldiging en bezinning’ te bezorgen, vormt het stralende middelpunt van het tamelijk groteske ontwerp.

“Het plan werd lyrisch onthaald”, zegt De Bruijn, “zowel in de gemeenteraad als door het publiek dat in groten getale de bijbehorende tentoonstelling in Pulchri Studio had bezocht. Uiteindelijk stierf het toch een stille dood.” Dat heeft onder meer te maken met de omvang van het complex, dat liefst 1,5 keer zo groot moest worden als het Rijksmuseum, terwijl de collectie van het Haagse museum totaal niet toereikend was. Verder leidden de hoge kosten en het feit dat het plan eerder op de ideeën van twee personen dan op prognoses waren gebaseerd ertoe dat de zaak in een impasse raakte – en pas weer in beweging kwam toen Van Gelder in 1925 solliciteerde bij de gemeente Amsterdam. “Daarna mochten hij en Berlage aan de slag met een nieuw ontwerp, op basis van een aangescherpt plan van eisen door de gemeente Den Haag”, vertelt De Bruijn over de protestactie van de directeur.

Stilte en contemplatie
Vijf jaar later kon dan eindelijk de spade de grond in voor het uiteindelijke museumgebouw, dat drie keer in het oorspronkelijke complex paste en centraler op de kavel kwam te staan. Tot de behouden elementen behoorde de vijver, zij het in een andere vorm en deels als buffer tussen de drukke straat en het museum dat stilte en contemplatie behoefde. De maat van de door critici verfoeide baksteen (11 centimeter) fungeerde als maateenheid voor het gehele museum én hielp verschillende mensen aan het werk in de crisisjaren-dertig. De socialist Berlage had expres voor een ongebruikelijke maat gekozen, zodat de vier miljoen bakstenen via werkverschaffing geproduceerd konden worden.

Ondanks het fraaie vlechtmetselwerk is de gevel van het museum vrij sober. Het ging Berlage vooral om de binnenruimte en de ervaring van de bezoeker, zoals Strasser al aangaf in het Bouwkundig Weekblad. Via de beglaasde pergola treed je een kunsttempel binnen, die imponeert door de prachtige decoraties en bijzondere lichtinval. De relatief kleine zalen met telkens verspringende doorgangen en het ingenieuze gangen- en trappensysteem zorgen er bovendien voor dat bezoekers ook kunnen ontsnappen aan de museale setting; op die manier wilde de architect het fenomeen ‘museummoeheid’ helpen voorkomen.

Levend en bewegend
Dat het museum een kunstwerk op zich is, laten ook de foto’s van Gerrit Schreurs van onder meer de centrale hal en het plafond van de Erezaal zien. Met name de laatstgenoemde foto kan op zichzelf al door voor een schilderij. Ook de foto’s en films van de bouw zijn bijzonder om te zien – en die van de architect zelf. Voor velen is Berlage vooral een naam uit architectuurboeken, best aardig om de man ook eens levend en bewegend te aanschouwen. Hopelijk mogen we gauw weer naar het museum.

Bij nai010 uitgevers is de catalogus van Het Gedroomde Museum verkrijgbaar.
https://vimeo.com/514296065

Trefwoorden

hendrik petrus berlage h.p. berlage berlage kunstmuseum tentoonstelling den haag

1	Realisatie woongebouw Atlas I naast Essalammoskee in Rotterdam-Zuid gestart woensdag, 10 december
2	Architecten tonen voorstellen voor woningbouw in tussenruimtes Wallengebied donderdag, 11 december
3	Kollhoff & Pols realiseert 58 woningen in monumentale panden Den Haag dinsdag, 9 december
4	Pixelgevel van MVRDV versterkt uitstraling modulaire woontorens in Singapore maandag, 8 december
5	Gebouwen niet slopen, maar langzaam laten rijpen donderdag, 11 december

Gerelateerde nieuwsberichten

Edelherten vreten door Berlage ontworpen tuinen op Veluwe kaal

31 juli 2023

Kunstmuseum Den Haag eert eigen gebouw en architect in expositie

29 januari 2021

Expositie belicht relatie directeur Glasfabriek met befaamde architecten

28 oktober 2020

Den Haag heeft nieuwe architectuurprijs

2 november 2017

Viering honderd jaar Plan Zuid

31 augustus 2017

Boek biedt persoonlijk beeld van architect H.P. Berlage

17 november 2022

Gijs Van Vaerenbergh reageert met installaties op werk M.C. Escher in expositie

20 februari 2023

Toon alles

Andere nieuwsberichten

Faculteit ITC Universiteit Twente onderscheiden met Abe Bonnema Architectuurprijs 2025

12 december, 5:30

Vrijdag ontving Civic Architects de prijs en het bijbehorend geldbedrag van 50.000 euro uit handen van Ed Nijpels, voorzitter van de ir. Abe Bonnema Stichting.

MVRDV werkt aan renovatie boeddhistisch klooster in Franse Dordogne

12 december, 11:37

Naar ontwerp van MVRDV en het plaatselijke architectenbureau MoonWalkLocal ondergaat het boeddhistische klooster Plum Village in de Franse Dordogne een grote renovatie.

Studio for New Realities ontwerpt twee woongebouwen in District U

12 december, 10:00

De transformatie van het voormalige Unilever-terrein in Vlaardingen gaat een nieuwe fase in nu gestart is met de bouw van de eerste woningbouwprojecten.

Wanden uit leemsteen verbinden woning met Limburgs landschap

12 december, 9:00

In de landelijke omgeving van Weert, in het noorden van Limburg, heeft De Nieuwe Context een woning ontworpen waar wanden uit leemsteenblokken de verbinding tussen binnen en buiten manifest maken.

RIVM: verbeterde luchtkwaliteit leidde tot afname sterfte

12 december, 12:27

Een verbeterde luchtkwaliteit heeft ervoor gezorgd dat er tussen 1995 en 2019 een kwart minder mensen zijn overleden na dagen met verhoogde concentraties van luchtverontreinigende stoffen.

Zuid-Holland: met dubbel agrarisch ruimtegebruik stroom voor 700.000 huizen

12 december, 11:06

De provincie heeft laten uitzoeken waar de combinatie van landbouw en zonnepanelen in theorie mogelijk is.

Miljarden extra nodig voor aanleg landelijk waterstofnetwerk

11 december, 3:13

Volgens de Algemene Rekenkamer zijn de verwachte opstartverliezen meer dan drie keer zo hoog als het beschikbare subsidiebedrag van 750 miljoen euro.

Brussel wil snellere vergunningen voor elektriciteitsprojecten

11 december, 1:39

De Europese Commissie wil dat elektriciteitsnetwerken van lidstaten beter op elkaar aansluiten.

Zeeland stopt samenwerking met aannemers over aanpak Zeelandbrug

10 december, 1:56

Volgens de provincie heeft de aannemerscombinatie een kostenraming gepresenteerd die fors boven het eerder vastgestelde budget van 5,5 miljoen euro ligt.

Verbreding Betuwelijn in Duitsland duurt nog minstens tien jaar

10 december, 12:30

De bedoeling is dat er in Duitsland meer dan zeventig kilometer spoor bijkomt, elf stations worden omgebouwd en 47 viaducten en bruggen worden aangepast.

Ga naar het nieuws-archief