Grafisch ontwerper Wim Crouwel

De Zeelandbrug, onderdeel van de Deltawerken

Bewegwijzering Schiphol door Benno Wissing

Cirkellamp van Aldo van den Nieuwelaar

Timo de Rijk: 'Ontwerpers, wees niet te gauw tevreden over nu'

22 maart 2019, 11:55

De Deltawerken, de huisstijl van DSM en de postzegels van PTT. Zaterdag start in Design Museum Den Bosch een tentoonstelling over de periode 1963-1989, toen Nederland ook in zijn vormgeving een gidsland wilde zijn. Architectenweb sprak met de directeur van het museum en curator van de tentoonstelling Timo de Rijk. “De Nederlandse situatie van toen is nergens nagevolgd.”

Modern Nederland – De vormgeving van een gidsland, zo luidt de titel van de expositie. In plaats van modern Nederland zou je ook maakbaar Nederland kunnen zeggen; in de tijd die centraal staat werd immers een hoop van bovenaf geregisseerd, ook in de vormgeving en architectuur. De overheid trad vaak op als opdrachtgever, al dan niet in de hoedanigheid van een staatsbedrijf.

De Deltawerken, die Nederland moesten beschermen tegen het water, kregen mede dankzij de inzet van architecten hun vorm. De Nederlandse Staatsmijnen (later DSM) zette Jan Slothouber en William PARS Graatsma aan het werk met de ontwikkeling van een huisstijl. En viel je als vormgever de eer te beurt om een postzegel voor PTT te mogen ontwerpen, dan kon je daarna sterven.

“Nederland wilde een gidsland zijn”, verklaart De Rijk de gang van zaken. “Het moest een modern en progressief land worden – en dat uitte zich mede in de vormgeving. Het moderne werd gezocht in de vooroorlogse avant-garde, zoals Bauhaus en De Stijl. Een vormtaal die voorheen niet werd begrepen, werd nu groot gemaakt; in plaats van alternatief werd ze dragend.”

Ontwerpers maakten graag gebruik van geometrische vormen, zoals Slothouber en Graatsma bij hun huisstijl voor DSM. “Zij kozen de kubus en het vierkant als beeldend middel voor alle huisstijluitingen van het bedrijf. Deze vormen zijn modulair en worden door iedereen begrepen. En doordat ze overal gezien werden, in Limburg maar ook in Amsterdam, zorgden ze voor eenheid binnen het bedrijf.”

Total Design
Als beginjaar voor de tentoonstelling is 1963 genomen, omdat toen op maatschappelijk vlak en in de vormgeving iets symbolisch voor die tijd gebeurde. De Algemene Bijstandswet werd vastgesteld (om in 1965 te worden ingevoerd) en vijf ontwerpers, waaronder Wim Crouwel, Friso Kramer en Benno Wissing, richtten het invloedrijke bureau Total Design op.

“Vormgeving veranderde daarmee definitief van iets wat je door een creatief neefje liet doen in een professioneel vak”, duidt De Rijk.

De nieuwe status van het beroep werd nog eens bevestigd toen in 1970 Slothouber en Graatsma gevraagd werden om de Nederlandse inzending voor de Biënnale van Venetië te verzorgen. “Wie is dan de kunstenaar?, vroegen ze nog. Het antwoord luidde: dat zijn jullie zelf!”, vertelt De Rijk.

Op de tentoonstelling in Den Bosch is een bijzonder onderdeel van deze biënnale-inzending te zien: een groot roze vierkant van perspex, dat jaren op een zolder in Eindhoven stond en voor het eerst in een museum wordt geëxposeerd.

Dutch Design
In 1989 viel de Muur en startte officieus het tijdperk van het neoliberalisme, waarbij de overheid de regie steeds meer uit handen gaf. Een logisch eindpunt voor de tentoonstelling dus, te meer omdat niet veel later de gloriejaren van Dutch Design aanbraken. Ook een stroming die heeft geprofiteerd van overheidssteun, maar minstens zo sterk is beïnvloed door commercie.

Veel overeenkomsten tussen het Nederlandse modernisme en Dutch Design ziet De Rijk niet, of het moet zijn dat breed wordt geloofd dat ze beide typisch Nederlands zijn. “Het Schiphol van Duintjer en Kho Liang Ie is natuurlijk een prachtig vroeg voorbeeld van een moderne luchthaven in Europa. De bouwstijl past alleen wel in de internationale stijl van destijds, maar in Nederland doen we net alsof die van Schiphol heel erg Nederlands is. Dat zie je ook met Dutch Design; het heeft iets grappigs en dat zou typisch Nederlands zijn. Nou, ik heb ervoor nooit iets grappigs aangetroffen in Nederlands ontwerp.”

De modernistische ambitie om van Nederland een gidsland op het gebied van vormgeving te maken, is volgens De Rijk ook nooit echt gerealiseerd. “Ontwerpers in het buitenland waren zeker onder de indruk van de Nederlandse situatie, waarbij dankzij de steun van de overheid zoveel mogelijk was in de vormgeving. Het is alleen nergens op die manier nagevolgd.”

Toch doen ook ontwerpers er volgens De Rijk goed aan om de tentoonstelling te bezoeken. “Binnen Dutch Design wordt nog wel eens geschermd met de term ‘social design’, maar het modernisme was altíjd social design. En het is goed om kennis te nemen van de situatie waarin vormgeving een sterke maatschappelijke aanwezigheid had. Er bestond bijvoorbeeld ook nog goede designkritiek, dat is nu veel minder. Ik wil niet nostalgisch doen over die tijd, maar we willen zeker jonge ontwerpers wel voorhouden: kijk, dat was de situatie en wees niet te gauw tevreden over nu.”

Trefwoorden

timo de rijk jan slothouber vormgeving design museum den bosch design dutch design friso kramer total design benno wissing kho liang ie wim crouwel marius duintjer tentoonstelling modernisme william pars graatsma

1	NSC wil toch bevriezing huren, ondanks annulering door minister woensdag, 4 juni
2	MVRDV ontwerpt woontoren met palet aan kubusvormige buitenruimten donderdag, 5 juni
3	Ruim zestig architectenbureaus ondertekenen commitment biobased bouwen dinsdag, 3 juni
4	Het Binnenhof – nieuwe publieksentree is tegelijkertijd verwelkomend en veilig maandag, 2 juni
5	Kinderopvang Mowgli in Vught is als een reeks avontuurlijke boomhutten woensdag, 4 juni

Gerelateerde nieuwsberichten

Zeven keer opvallend op Design District 2019

13 juni 2019

Design Museum Den Bosch toont ‘ontwerpactivist’ Victor Papanek

24 september 2020

Industrieel ontwerper Friso Kramer overleden

21 februari 2019

Stedelijk Museum Den Bosch wordt Design Museum

22 februari 2018

Kubistische architect Jan Slothouber overleden

4 december 2007

Stedelijk Museum eert Wim Crouwel

8 juli 2011

Boek over interieurs herrijzend Nederland

25 maart 2019

Winnaars Dutch Design Awards 2019 bekend

13 juni 2019

Ambassadeurs Dutch Design Week 2019 bekend

5 juli 2019

Grafisch ontwerper Wim Crouwel (90) overleden

20 september 2019

Inschrijving Dutch Design Awards 2020 geopend

25 februari 2020

Nieuwe focus voor DDF-directeur Martijn Paulen

21 februari 2022

Design Museum Den Bosch verhuist naar nieuw gebouw

19 december 2022

Toon alles

Andere nieuwsberichten

Rotterdam Architectuurprijs 2025 voor Hart van Katendrecht en Milieupark + De HER

6 juni, 5:30

Vrijdag zijn de winnaars van de Rotterdam Architectuurprijs 2025 bekendgemaakt.

Nationaal Holocaustmuseum uitgeroepen tot BNA Beste Gebouw van het Jaar 2025

5 juni, 9:00

De publieksprijs ging naar het Kantoor vol Afval in Katwijk, terwijl de jury nog een aanmoedigingsprijs uitreikte aan twee woongebouwen in Hattem.

Sweder Spanjer & Ramon Scharff ontwerpen uitbreiding Bunkermuseum Terschelling

5 juni, 4:46

De architecten Sweder Spanjer en Ramon Scharff maakten het ontwerp voor de uitbreiding van het museum met een ondergrondse bunker, die onderdak moet gaan bieden aan een bijzondere radarschotel.

MVRDV ontwerpt woontoren met palet aan kubusvormige buitenruimten

5 juni, 12:26

Kubussen als uitkragende loggia’s, erkers en balkons bieden de bewoners een wijds uitzicht over het centrum van de Taiwanese hoofdstad Taipei en de bergen van het Yangmingshan National Park.

Sweco neemt Nederlands ingenieursbedrijf in slimme gebouwbeveiliging over

5 juni, 2:49

Sweco heeft een overeenkomst getekend voor de overname van Brain of Buildings.

Organisaties dagen gemeenten uit: maak de stad insectvriendelijk

5 juni, 10:15

Steden bieden volop kansen om afnemende insectenpopulaties weer te laten groeien, maar die blijven vooralsnog “grotendeels onbenut”.

Rechter vernietigt natuurvergunning Schiphol

5 juni, 9:35

Volgens de rechter is de vergunning 'niet met de vereiste zorgvuldigheid voorbereid en niet voldoende gemotiveerd’.

NSC wil toch bevriezing huren, ondanks annulering door minister

4 juni, 3:16

NSC wil nog steeds dat de sociale huren twee jaar worden bevroren, zoals is afgesproken in de voorjaarsnota.

WRK architecten benoemt Matteo Bettoni tot associate architect

3 juni, 5:15

Bettoni’s kwaliteiten op vlakken zoals technologische innovatie, BIM en biobased bouwen, bieden kansen voor de toekomst, stelt de organisatie.

Mona Keijzer trekt huurbevriezing in

3 juni, 4:25

Dat besluit nam de minister “op basis van het advies van de Raad van State, de politieke ontwikkelingen en om rust en voortgang te brengen in de volkshuisvesting”. Aedes en woningcorporaties schrappen de rechtszaak over de huurbevriezing.

Ga naar het nieuws-archief