Horta's eigen woning en atelier, nu het Horta Museum

Huis Tassel

Horta's eigen woning en atelier, nu het Horta Museum

Huis van Eetvelde

Het oude warenhuis Waucquez, waarin nu het Belgisch Stripmuseum is gehuisvest

Huis Frison

Paleis voor Schone Kunsten

Hal Bozar - Paleis voor Schone Kunsten

Paviljoen van de menselijke Driften

Station Brussel Centraal

Victor Horta: meer dan een art nouveau-architect

28 maart 2018, 11:53

Brussel eert dit jaar een van de belangrijkste architecten die in de stad heeft gewoond en gewerkt, Victor Horta. Architectenweb toog naar de Belgische hoofdstad en bezocht enkele gebouwen van de man wiens naam onlosmakelijk verbonden is met art nouveau. Toch wordt de ontwerper niet volledig recht gedaan door hem louter aan die stijl te koppelen.

Een schandvlek voor de straat vonden ze het, die woning met zijn vreemde, gebogen erker tussen de traditionele herenhuizen. En al dat staal in de gevel, of de grote vensters die je onbeschaamd een blik naar binnen boden. De weerzin was zo groot dat zelfs partijen die meewerkten aan de bouw het project saboteerden. De leverancier van de gevelkolommen bijvoorbeeld produceerde te korte exemplaren, zodat de architect op eigen kosten nieuwe moest laten maken.

Tegenwoordig behoort Huis Tassel (1893) tot de meest geliefde gebouwen van Brussel en staat het op de Werelderfgoedlijst van Unesco. De woning geldt als vroegste (complete) voorbeeld van art nouveau. De vernieuwende combinatie van ijzer en glas; de daaruit voortvloeiende ruimtelijke structuur met vrije plattegronden; de manier waarop daglicht tot diep in de doorgaans donkere Brusselse woningen werd gebracht. En natuurlijk de kenmerkende ‘zweepslag’, de sierlijke florale lijn die tot in het kleinste detail zijn weg vond in de woning. Deze elementen vormden de basis van een ontwerpstijl die zich weliswaar kort, maar wijd verbreidde. Zeker in Brussel zelf.

Eigen stijl
Horta (1861-1947) was een klassiek geschoolde architect die sterk naar vernieuwing zocht. Hij versmolt invloeden van onder meer zijn leermeester Alphonse Balat, Viollet-le-Duc en de prent- en schilderkunst uit Japan tot een eigen stijl, waarmee hij een leidend figuur binnen de art nouveau-beweging werd. Een belangrijke voorwaarde om deze rol te bemachtigen, was het grote vertrouwen en de vrijwel volledige ontwerpvrijheid die zijn opdrachtgevers hem gunden. Het merendeel van zijn klanten was afkomstig uit de kring van vrijmetselaars waar Horta zelf ook toe behoorde. Voor hen ontwierp hij op maat gemaakte ‘woonlandschappen’, waarin ze konden vluchten uit de vieze en gejaagde stad.

Hoogleraar wiskunde Emile Tassel wilde een huis voor hemzelf en zijn grootmoeder, waar hij tevens de ruimte had om studenten te ontvangen en zich kon wijden aan zijn hobby fotografie. Een belangrijke innovatie was dat Horta de in Brussel traditionele gang verving door een octogonale vestibule met een (wereldberoemd geworden) trap, die de op verschillende verdiepingen gelegen vertrekken verbindt. Dankzij de vrijere indelingsmogelijkheid kon de architect een totaalkunstwerk creëren, dat zich ook daadwerkelijk zo laat ervaren.

Imponerend is bijvoorbeeld de spiegel in de vestibule, die de ruimte optisch vergroot door deze te weerkaatsen. Verder maakt de manier waarop Horta bijna de gehele woning van natuurlijk licht heeft voorzien indruk. Huis Tassel is evenals de andere woningen in de Paul Emile Jansonstraat hoog. Door in het hart van het pand een patio te realiseren die van het dak tot de vestibule loopt, komt er toch vrijwel overal daglicht binnen. Glas-in-loodramen zorgen op veel plaatsen voor een bijzondere gloed.

Curieus
Dat veel Brusselaars geschokt waren door de bouwstijl, is nog altijd best te begrijpen. Sommige keuzes van Horta komen zelfs meer dan een eeuw na dato curieus over. Neem de centrale hal in het Huis Van Eetvelde (1895), een vrijwel letterlijke kopie van een van de Koninklijke Serres van Laken en een nogal vreemde verschijning in een woonhuis (dat overigens wel op de Werelderfgoedlijst staat). Met een 21^e-eeuwse blik is het ook nog steeds voorstelbaar dat de vrouw van een opdrachtgever klaagde dat ze het vele staal in haar woning niet chic vond, hoe fraai het ook is toegepast.

Na twee vruchtbare decennia, met hoogtepunten als Huis Solvay (1895) en warenhuis Waucquez (1906), nam Horta afstand van art nouveau en de bijbehorende decoratiedrang. Zijn stijl was nog wel eclectisch, maar hij voer een rationalistischer en meer op zijn klassieke achtergrond geënte koers. Deze vermengde hij bijvoorbeeld in het Paleis voor Schone Kunsten (1928) met een vormentaal die was ontleend aan art deco. Voor de constructie gebruikte hij staal en gewapend beton.

Feitelijk was Horta meer een vernieuwer in brede zin dan alleen een art nouveau-architect. Om hier een goed beeld van te krijgen, loont het om zijn eerste openbare gebouw te bezoeken, het Paviljoen van de Menselijke Driften in het Jubelpark. Het bouwwerk uit 1892 (dat in latere jaren is aangepast) oogt klassiek, maar bevat verschillende afwijkingen die het innovatieve karakter van de ontwerper verraden.

Zo heeft het gebouw geen zware en massieve sokkel, maar ‘groeit’ deze als het ware uit het landschap. Een duidelijke verwijzing naar Horta’s art nouveau-werk, dat zich op hetzelfde moment ontwikkelde in projecten als Huis Matyn en Huis Autrique (1890-1893). Verder is een deel van het dak lichtdoorlatend, wat in nog verder doorgevoerde vorm terugkomt in zijn latere gebouwen.

Sluitstuk
Het centraal station van Brussel (1910-1952), toch wel het eenvoudigst te bezoeken Horta-bouwwerk, vormt een perfect sluitstuk van een rondgang langs ’s mans oeuvre. Vrijwel alle typische elementen en kwaliteiten van zijn werk zijn er in terug te vinden, van de lichtdoorlatende cassetteplafonds tot Horta’s eeuwige zoektocht naar nieuwe manieren om schoonheid te bewerkstelligen. Als je er toch langs moet om de Thalys op station Brussel-Zuid te halen…

In Brussel staat heel 2018 het erfgoed van Victor Horta centraal, in de vorm van de manifestatie Horta Inside Out. Twintig instellingen in de Belgische hoofdstad bundelen hiertoe hun krachten, door middel van tentoonstellingen, rondleidingen en andere activiteiten. Het volledige programma is hier te vinden

Trefwoorden

brussel art nouveau victor horta

1	Nominaties Woongebouw van het Jaar 2025 bekend woensdag, 3 september
2	VORM koopt voormalige boekweitfabriek in Rotterdamse Piekstraat vrijdag, 5 september
3	D66 wil stad bouwen in nieuwe polder tussen Amsterdam en Almere woensdag, 3 september
4	Glasgebouw op Strijp-S in Eindhoven krijgt nieuw leven als woongebouw vrijdag, 5 september
5	's-Hertogenbosch selecteert acht ontwerpteams voor volgende ronde Citadelpoort woensdag, 3 september

Gerelateerde nieuwsberichten

Hortamuseum stelt wederom gerenoveerde ruimte open

22 april 2022

Eerste fase in restauratie Maison Hannon in Brussel bijna afgerond

5 januari 2023

Voorgevel Horta-pand heropgebouwd

20 oktober 2010

Nieuwe functie voor Pomphuisje Henry van de Velde

10 november 2015

Brussel stelt 2018 in teken van Victor Horta

15 december 2017

Boek over dromenjagers in het gehate Brussel

24 mei 2019

Brussel schrijft aanbesteding uit voor cultureel centrum Molenbeek

5 oktober 2020

Art nouveau-herenhuis in Brussel transformeert naar museum

29 maart 2021

Toon alles

Andere nieuwsberichten

Negen nominaties voor Rijnlandse Architectuur Prijs 2025

1 uur geleden

De shortlist voor de Rijnlandse Architectuur Prijs 2025 is bekend. Negen projecten uit de regio Leiden komen in aanmerking voor de tweejaarlijkse prijs, laat het Rijnlands Architectuur Platform weten.

Ontwerpteam van CRKL architecten, HilberinkBosch architecten en LAP Landscape & Urban Design wint tender Snellerpoort

3 uur geleden

Samen met BPD Bouwfonds Gebiedsontwikkeling werd met de inzending voor het woonensemble Vivo de tender voor een kavel in de nieuwe stadswijk Snellerpoort in Woerden gewonnen.

René van Zuuk ontwerpt gebogen woongebouw voor Hilversumse binnenstad

Vandaag, 10:00

Aan de Prins Bernhardstraat, een verbinding tussen de oude binnenstad en het stationsgebied van Hilversum, is naar ontwerp van René van Zuuk Architects een appartementengebouw gerealiseerd dat de bocht in de straat begeleidt.

Joost Ector – genomineerd voor prijs Architect van het Jaar 2025

Vandaag, 09:30

Een ontzettend goede columnist, vindt de jury; misschien wel de beste schrijver in het veld, die nu al voor het tiende jaar via zijn maandelijkse column het vakgebied kritisch beschouwt.