De Drie Bouwmeesters in Geuzenveld door Venhoeven CS
22 juni 2007
Op een steenworp afstand van U2, een plan dat Venhoeven eerder realiseerde in Geuzenveld, vernieuwt Venhoeven CS met U3 het beproefde strokenconcept uit de jaren vijftig tot een stedenbouwkundige hybride. De architectuur lijkt een rechtstreekse reactie hierop te vormen in plattegrond en verschijning. Het geheel vormt de basis voor een interessante mix van privaat en collectief gebruik naast de openbare ruimte.
theorie & architectuur
Het samenhangende beeld dat wordt gevormd door het gros van de Nederlandse architectuurproductie, kan het best worden omschreven als een zwerm. Veel architecten doen iets wat lijkt op dat van de buurman, maar dan net een beetje anders. Slechts weinigen lijken in staat om een coherente visie te verwoorden, die aan hun architectuur ten grondslag ligt. Ton Venhoeven vormt hierop een uitzondering. Hij is zich bewust van de verschraling, waarbij architectuur enkel nog over kennis van techniek en regelgeving lijkt te gaan. Hij stelt dat je als architect in steeds wisselende omstandigheden je koers moet weten te bepalen. Daarvoor is theoretische bagage nodig. Door zijn kennis van de architectuurgeschiedenis kan hij zijn werk situeren tussen de bekende architectonische voorbeelden en daarin met hulp van nieuwe interpretaties verbeteringen aanbrengen. In de opvatting van Venhoeven moet architectuur doorlopend streven naar het ontwikkelen van verbeterde ontplooiingsmogelijkheden van het individu. Bij Venhoeven draait het vooral om de voortdurend veranderende interpretaties van verschillende ruimtes en gebouwen. In dat opzicht is zijn architectuur postmodern te noemen.
stedenbouwkundige hybride
Het ontbreken van vaste betekenissen in de architectuur van Venhoeven CS blijkt onder meer uit de ruimtelijke opzet van U3 in Geuzenveld. De stedenbouwkundige hybride houdt het midden tussen de vertrouwde strokenverkaveling uit de jaren vijftig en een hoftype. U3 bestaat uit drie stroken bebouwing, die zijn samengesteld uit grondgebonden woningen en appartementen. De afstand tussen de stroken is betrekkelijk klein, waardoor een intieme ruimte is ontstaan, die doet denken aan een hof. Daartussen zijn twee verschillende collectieve buitenruimtes opgenomen: een plein op de parkeergarage en een tuin in de volle grond. De ruimte tussen de stroken kan op zichzelf ook weer worden onderverdeeld in verschillende zones, die moeten worden vormgegeven. De erkenning van het belang van deze tussenruimte herleid Venhoeven tot Aldo van Eyck. Beroemd is zijn uitspraak: ‘[…] A city is not a city unless it is also a huge house – a house is only a house if it is also a tiny city’. Van Eyck was altijd op zoek naar bemiddelingsmechanismen, een overgangszone, die het contrast tussen de ene en de ander plek verzacht. In het stedelijk weefsel zijn tussenruimtes nodig, die de overgang tussen verschillende sferen zoals privaat, collectief en openbaar terrein nader vorm kunnen geven. In zijn opvatting bestaat juist in de tussenruimtes de gelegenheid om ontmoetingen te organiseren voor culturele uitwisseling. Waar de tussenruimte bij Van Eyck echter in het teken staat van bemiddeling, interpreteert Venhoeven deze ruimte vooral als plek voor confrontaties binnen de geschapen collectiviteit. Hij voegt in wezen iets toe aan de opvatting van Van Eyck door te veronderstellen dat in de tussenruimte verschillende sferen samenvallen.
Het laten samenvallen van sferen is goed afleesbaar in de verschillende poorten die toegang geven tot de ruimte tussen de stroken. Er is naar eigen zeggen ‘behoorlijk gevochten’ om poorten aan te brengen in de stroken aan de Cornelis Outshoornstraat en in het midden van het plan. Doel van de poorten is om bij de gebruikers het gevoel van eenheid en collectiviteit op te roepen met behulp van een gezamenlijke entree. De lengte van de eerste strook reikt over het Cornelis Pieter Postpad. Hierdoor valt de ruimte voor het doorgaande fietsverkeer samen met het wandelende publiek voor een van de gebouwentrees. In ruimtelijke zin zijn de poorten geïnspireerd op de schetsen van Piranesi. De stapeling volumes van uiteenlopende grootte in de poortopeningen leest Venhoeven als een stapeling van gebouwtjes. Met deze ruimtelijke complexiteit van doorzichten en uitpuilende volumes ontstaat een soort stedelijkheid in het klein.
Innovatieve plattegronden
De nadrukkelijke aandacht voor de samenhang tussen architectuur en stedenbouw in U3 is betrekkelijk nieuw in het werk van Venhoeven. Met veel zorg zijn niet slechts de gebouwvolumes in de stedelijke context geplaatst, maar ook de woningplattegronden zijn een rechtstreekse reactie op de omgeving. Op de koppen van de twee noordelijkste stroken zijn bijvoorbeeld de woningen een kwartslag gedraaid en richten de plattegronden zich op het fietspad. Door deze ingreep zijn vier unieke woningen ontstaan, die zich binnen het geheel slechts onderscheiden door de bijzondere plaatsing van de buitenruimtes. Daarbij komt dat het ‘bouwblok’ nu geen blinde zijden heeft, dat ten gunste komt van de sociale veiligheid.
Twee woningtypen vormen het fundament van het plan: de drive-in woning en het appartement. In beide woningtypen is gestreefd om zoveel mogelijk oppervlak te realiseren met een maximum aan flexibiliteit en interpretatiemogelijkheden. De drive-in woning ontleent zijn flexibiliteit aan de volledig open leefverdieping op het eerste niveau. De eerste anderhalve laag van de woning is gebaseerd op een split level principe. Boven de garage is een ruime leefkeuken gesitueerd. Een halve verdieping lager is de ruimte groot genoeg om als kleine woonkamer te fungeren. De ruimte doet riant aan door de ruime verdiepingshoogte en kan ook als werkruimte dienst doen. Op de bovenste verdieping zijn drie slaapkamers en badkamer. Hierdoor blijft de eerste verdieping leeg en zonder programma. De appartementen genieten een ander soort flexibiliteit. Er is gestreefd om het idee van de hal als verloren ruimte teniet te doen. Het enige wat nog aan de traditionele hal doet denken is een tochtsluis. Meteen daarna betreedt de bewoner een complexe ruimte, waarvan de plattegrond in de basis kruisvormig is en die de verbindingsruimte binnen het woonprogramma vormt. De hal vloeit samen met de keuken, zodat deze deel uitmaakt van de leefruimte. Hierdoor ontstaan interessante kansen voor nieuwe vormen van gebruik in de plattegrond. De bewoners zelf zullen het avontuur aan moeten gaan om te ontdekken wat deze ruimte kan zijn: soms eetzaal, meestal speelkamer, maar ook bibliotheek, of een centrale plek voor de piano behoort tot de mogelijkheden.
van architectonische uitstraling naar gebruik
In zijn geheel gezien veroorzaakt de ruimtelijke complexiteit van de doorzichten en de gestapelde volumes een gelaagdheid, die ook in de gevelcomposities is terug te vinden. Op verschillende schaalniveaus levert elk onderdeel een andere bijdrage aan het totaalbeeld. Het is als bij Google Earth, waarin elk zoomniveau een nieuwe laag van verfijning prijsgeeft. Op een vergelijkbare manier ontstaat bij het naderen van de gebouwen een zekere dynamiek in het beeld. Op grote afstand functioneren de beglaasde delen van de appartementen bijvoorbeeld als één groot raam. Pas wanneer het gebouw dicht genaderd is, valt het geheel uiteen en zijn de afzonderlijke wooneenheden afleesbaar. Een andere opvallend gegeven is het samenvallen van visueel effect met gebruikskwaliteit. Daar waar de leefverdiepingen van de drive-in woningen zijn gesitueerd aan de collectieve buitenruimte bestaat de gevel uit twee enorme bewegende glaspanelen. Beide glasdeuren scharnieren naar buiten en dienen dan als glazen windscherm. Hiermee is de gevel aan de buitenruimte in een handomdraai volledig geopend.
De voorkeur voor en inhoudelijke opvatting van postmoderniteit resulteert in de architectuur van Venhoeven CS in de vrolijke decomposities zoals we die kennen van Sjoerd Soeters of Michael Graves. Venhoevens architectuur verwijst naar zichzelf en behoeft daarbuiten geen referenties. Eerder herkennen we sporen van Peter Eisenmans’ ‘house X’, of de licht onderkoelde rationaliteit van metaal en glas in de architectuur van Bernard Tschumi. Nu de bekendheid van Venhoeven toeneemt, lijkt ook het vroegere fanatisme in zijn architectuur een klein beetje van de radicaliteit op te geven in ruil voor intelligente beheersing: “Van Jean Nouvel heb ik geleerd dat in elke opgave een kans verscholen ligt. Deze kans moet je tot ontplooiing brengen. Dit betekent dat niet verzet, maar improvisatie het antwoord is op krachten die tegen je werken.”