Onlangs werd het woningbouwproject F Side in Amsterdam-Zuidoost opgeleverd. Het ontwerp is van Kas Oosterhuis en Ilona Lénárd van ONL. Ondanks de kleinschaligheid qua woningaantal maakt de verschijningsvorm indruk. Het is duidelijk een geslaagde poging de Bijlmer positief op de kaart te zetten.
De Bijlmermeer is zonder enige twijfel een van de meest verguisde woonwijken van Nederland. Al kort na de oplevering eind jaren zeventig kreeg de Bijlmer van alle kanten stevige kritiek te verduren. Vooral het anonieme karakter van de grote honingraatflats midden in een groot openbaar gebied werd ter discussie gesteld. Anders dan verwacht bleken bewoners zich namelijk helemaal niet gelukkig te voelen in de riante flatappartementen, uitkijkend over het groen. De Bijlmer stond al snel te boek als een onveilige, zelfs criminele wijk, waarin alleen mensen wilden wonen die echt nergens anders onderdak konden vinden. De roep om verandering was dan ook al snel hoorbaar.
Vooral na 1992, het jaar van de nog in ieders geheugen gegrifte Bijlmerramp, zijn er knopen doorgehakt. Medio jaren negentig werd de vernieuwing van Amsterdam-Zuidoost duidelijk zichtbaar met de realisatie van grootschalige projecten als de ArenA, de bijbehorende boulevard en de verlaging en herinrichting van de Bijlmerdreef.
In de laatste jaren zijn er verschillende renovatie- en nieuwbouwprojecten van start gegaan om het woonmilieu een flinke impuls te geven en zo de sociale veiligheid te vergroten. Daartoe zijn enkele honingraatflats geheel of gedeeltelijk gesloopt, of gestript en opnieuw bekleed. Op de vrij gekomen plekken zijn tal van kleinschalige woningbouwprojecten geïnitieerd, waarbij grondgebonden woningen als uitgangspunt dienden. Anders gezegd, het idee van een grootschalig openbaar groengebied waarin iedereen ver boven het maaiveld woont, is vervangen door het idee van zoveel mogelijk eengezinswoningen met privé-tuintjes, een volledige omkering.
Een van de projecten die in deze revitalisatieslag tot stand is gekomen, is woningbouwproject F Side. Al in 1998 won ONL de prijsvraag voor dit project van ruim vijftig woningen, gesitueerd op de plek van een gesloopt flatsegment. Vanuit het stedenbouwkundig plan lag er de opgave om een gesloten blok te ontwerpen dat volledig uit sociale huurwoningen bestaat. In het winnende prijsvraagontwerp heeft ONL vooral ingezet op de opvallende publieke gevels van het blok.
De opzet van het F-Side ontwerp is conventioneel te noemen. Vier rijen woningen die geschakeld zijn tot een gesloten bouwblok, dat met een vijfde rijtje woningen aansluit op een gerenoveerd flatsegment en zo een samenhangend geheel vormt. De plattegronden van het project zijn eenvoudig en helder. Van meet af aan heeft voor ONL de grootste uitdaging van het project gezeten in de publieke gevels van het blok. Het idee was om prefab gevelelementen te maken die één volledige woning zouden beslaan. Doordat deze elementen zelfdragend en isolerend zouden zijn, zou ook de conventionele opbouw van een gevel uit diverse lagen door één element worden vervangen. Op basis van een intuïtieve schets van Ilona Lénárd zouden de prefabelementen worden voorzien van een reliëf. Het achterliggende idee was dat met het zichtbaar worden van een tekening van beeldend kunstenaar Lénárd een uniek beeld zou ontstaan.
In de afgelopen jaren heeft ONL met diverse projecten de aandacht op zich gevestigd en zich onderscheiden op het gebied van innovatieve ontwerp- en productieprocessen. Opvallend in al die projecten is het streven om de kloof tussen ontwerp, productie en uitvoering te verkleinen met behulp van computertechnologie. Waar aanvankelijk het gebruik van de computer in het ontwerpproces door critici als esthetisch werd afgedaan, oogst ONL de laatste jaren steeds meer waardering voor de projecten die het bureau realiseert. Denk maar aan het cockpitgebouw dat prominent op de cover van het voorlaatste architectuurjaarboek staat.
Door direct contact met producenten is ONL in staat gebleken in toenemende mate het productieproces van zijn ontwerpen te beheersen. De samenwerking met producenten die met computergestuurde bewerkingsmethoden elementen produceren, heeft bovendien de productie van unica voor het prijsniveau van serieproductie mogelijk gemaakt. Zo ook in dit project.
Met behulp van digitale freestechnieken zouden in de prefab panelen de lijnen van de tekening worden aangebracht. Maar in de uitvoering van het project trok de aannemer zich terug. Hij wilde alleen nog een wind- en waterdicht casco opleveren, wat het gebruik van volledig geïntegreerde prefab elementen uitsloot. Halsoverkop moest ONL hierdoor op zoek naar een nieuw idee voor de gevelbekleding. Toen heeft het bureau contact gezocht met scheepsbouwer Centraal Staal. In samenwerking met deze specialist in het buigen en snijden van staal, werd een zes millimeter dikke aluminium gevelplaat ontwikkeld die het patroon van de tekening zou dragen. De consequentie van de materiaalomslag is echter dat de tekening nu niet in het materiaal kon worden uitgefreesd, maar zichtbaar moest worden gemaakt door snijden, vouwen en koud vervormen.
Het resultaat is een blinkende gevel waarin met een vlijmscherp mes een zwierig patroon lijkt te zijn ingesneden. Net als in de kalligrafeertechniek is in de gevel een lijn met variabele breedte en diepte zichtbaar, wat een driedimensionaal effect geeft. Omdat het blok ook vanuit de omringende flats goed is te zien, is de geveltekening ook op het dak doorgezet. Hier is echter besloten om de lijnen aan te geven met zwarte kunststof ribben, wat een duidelijk minder driedimensionaal effect teweegbrengt dan bij de aluminium gevels het geval is.
In de binnenruimte van het blok zijn de glazen schuurtjes die ONL ontwierp, de opvallendste elementen. Aan de achterzijden zijn de schuurtjes translucent, maar aan de tuinkant kan de bewoner dwars door het blanke glas zijn of haar grasmaaier, fiets of skelter zien staan.
De detaillering van het blok is zorgvuldig uitgevoerd. De glasvlakken liggen mooi verdiept in de gevel, wat het contrast met de aluminium platen nog versterkt. Doordat voor iedere woning op enige afstand van de eigen deur een object is geplaatst waarin huisnummer, deurbel, brievenbus en verlichting zijn samengebracht, staat de gevel volledig in het teken van Lénárds schets. Ook door het ontbreken van voortuintjes of balkons zijn het de gevels aan het publieke terrein die in F Side werken als blikvangers.
ONL is niet bang dat met de duidelijke keuze voor een bijzondere gevel toekomstige bewoners zich alsnog niet thuis zullen voelen in het project. Integendeel, zij gaan ervan uit dat bewoners hun huis eenvoudig kunnen herkennen doordat de gevel van elke woning een uniek deel van de tekening draagt. Dat valt nog te bezien, maar het staat vast dat ONL er wederom in is geslaagd de positie van de architect door nieuwe productietechnologie inhoud te geven. Dat deze nieuwe positie nog geen duidelijk zichtbaar effect heeft gehad op de organisatie van de woningen zelf, is het gevolg van de keuze van ONL. Het wachten is op een project waarin de door hen gehanteerde computertechnologie ook werkelijk invloed gaat krijgen op de organisatie van de ruimte.