Nieuwe bibliotheek in Amsterdam
6 september 2007
Een groot boekenspektakel: zo kun je de nieuwe bibliotheek in Amsterdam met recht noemen. Hoewel het bibliotheekgebouw tal van andere functies bevat, staat het boek centraal. In het hart van het gebouw bevindt zich het houten blok met de collecties, dat als een overmaatse boekenkast uit de basisstructuur stulpt. Interieur en exterieur zijn op superieure wijze met elkaar verbonden.
De grootste openbare bibliotheek van Nederland heeft haar poorten geopend. Geheel in lijn met de huidige tijdsgeest is de Openbare Bibliotheek Amsterdam méér dan alleen een uitleenplaats voor boeken. Je kunt er loungen, eten, luisteren, theatervoorstellingen bijwonen, genieten van een fantastisch uitzicht en inderdaad, ook lezen. De openheid in de bibliotheek is overweldigend en nodigt uit om het gebouw uitgebreid te verkennen, om het te beleven.
Eén van de sterke punten in het ontwerp is de ruimtelijke werking, die het reusachtige gebouw tot een interessante pleisterplaats maakt. Vooral de wijze waarop de verdiepingen met elkaar in verbinding staan en hoe deze de gebruiker verleiden tot het betreden van onbekende terreinen, is bijzonder. Nergens een moment van saaiheid en toch de gewenste rust. Overal doorzichten en verbindingen die zorgen voor afleiding, maar die de geconcentreerde lezer zo min mogelijk verstoren.
Bibliotheekdirecteur Hans van Velzen koos voor architect Jo Coenen omdat hij onder de indruk was van de door Coenen ontworpen bibliotheek op het Ceramiqueterrein in Maastricht. De bibliotheek in Amsterdam is een vervolg hierop. Bovendien is veelvuldig gebruik gemaakt van de ideeën die de directeur heeft opgedaan tijdens zijn tour langs de grote bibliotheken in de wereld. Zoals de indirecte verlichting van de boekenkasten met behulp van LED’s in twee kleuren, waarvoor de inspiratie komt uit de bibliotheek in Malmö. Door de verlichting krijgen de boeken, die in deze bibliotheek zo trots zijn uitgestald, een feestelijk accent.
Oosterdokseiland
De 28.000 m2 grote bibliotheek staat ingeklemd tussen de belendingen en een kantoorgebouw dat deel uitmaakt van het complexe bouwprogramma. Architect Jo Coenen heeft desondanks kans gezien om binnen het dwingende stedenbouwkundige plan voor het Oosterdokseiland een majestueus gebaar te maken. Als enige in de rij van nieuwe gebouwen zet de bibliotheek een stap naar voren. Daarmee is de rooilijn van het ‘gerezen brood’, zoals Coenen het stedenbouwkundige ensemble noemt, doorbroken. Die bijnaam dankt het stedenbouwkundige plan aan het forse volume dat zich met een hoogte van 46 meter over de hele lengte van het eiland uitstrekt. Tussen de gebouwen liggen smalle straten, die als dunne sneetjes lijken te zijn uitgespaard. Coenen is kritisch over het stedenbouwkundig kader: ‘Het is een immens moeilijke plek. Het stedenbouwkundige plan voor het Oosterdokseiland is behoorlijk opgepompt. Dit leidt tot de onwenselijke situatie dat grote bouwvolumes te weinig ruimte hebben om tot hun recht te komen en een behoorlijke daglichttoetreding nauwelijks mogelijk is. De straten zijn gemaakt als de binnenstadstraten van Amsterdam, maar acht meter brede straten zijn niet voldoende voor de twaalf lagen hoge gebouwen. Met deze opzet doe je elkaar geen plezier. Daarom heb ik om te beginnen een hap uit de westgevel gehaald, zodat ook de woningen ernaast nog daglicht kunnen krijgen.’
Door de beperkte ruimte was de daglichtvoorziening in de bibliotheek een een belangrijk aandachtspunt. In een dergelijk diep gebouw ligt het maken van grote vides voor de hand, maar Coenen wilde perse geen vide in het midden van het gebouw. Dat zou het overzicht over de uitgestrekte collectievloeren immers doorbreken. In plaats daarvan zijn op strategische plaatsen langgerekte vides met een interessant lichtspel gemaakt, zoals het ravijn aan de westgevel dat is doorgetrokken tot de jeugdafdeling onder de begane grond. Langs de vides zijn de vloeren als terrassen te zien, waardoor men in één oogopslag een groot deel van het gebouw kan waarnemen.
Klassieke opbouw
De organisatorische opzet van het gebouw is ingenieus. Vanwege de grote verwevenheid van de publieke functies heeft Coenen het verhuurkantoor als zelfstandige eenheid benaderd en het als een apart gebouw achter de bibliotheek geplaatst. Voorts is met de klassieke driedeling van plint, middendeel en top de hoofdstructuur voor de bibliotheek ontstaan. Door de schachten met de technische installaties en liften aan de buitenzijde van het gebouw te plaatsen, blijft het interieur vrij van verstorende elementen. Dit is één van de geheimen van de ruimtelijkheid van het interieur. Tussen de schachten hangt het boekenblok met de vijf collectievloeren.
In de transparante plint zijn de functies ondergebracht die veel openheid vragen, zoals de jeugdbibliotheek, de tijdschriftenafdeling en de multimediavloer. De multimedialaag onderscheidt zich van de andere afdelingen door een zeer eigentijds interieur en glazen wanden, waardoor een duidelijke scheidslijn tussen plint en collectieblok ontstaat. Boven het collectieblok is de luifel van natuursteen een sterk horizontaal element, waarmee de sculpturale vorm van het gebouw een helder accent krijgt. De luifel volgt de lijn van het bordes bij de statige entreetrap.
Drie materialen zijn dominant in het exterieur en interieur: natuursteen, hout en glas. Ze zijn dusdanig toegepast dat het gebouw een sterke afleesbaarheid van buiten en een goede oriëntatie van binnen heeft. Hoogtepunt hierin is de secundaire wand langs het ravijn aan de westzijde, met de aantrekkelijke houten studieplekken waarin bezoekers plaats kunnen nemen. Deze wand neemt het ritme van de houten buitengevel mee naar binnen en zorgt voor een spannend visueel element. In de wand is onder andere het Herman Broodplein ondergebracht.
Stilte, spanning en snelheid
Bij het ontwerp van de bibliotheek heeft Coenen zich behalve door het programma van eisen vooral laten leiden door het creëren van plekken, met de juiste sferen voor een bibliotheek. Voor een openbaar gebouw met een culturele functie zijn specifieke oplossingen nodig, die passen bij de karakterschets. Coenen: ‘De karakterschets van een bibliotheek vraagt om afzonderlijke plekken voor concentratie en contemplatie, terwijl de ruimte tegelijk aantrekkelijk moet zijn om te dolen. Van die plekken heb ik belangrijke accenten gemaakt. Ze tonen zich met een bepaald ritme aan de bezoeker. Je moet een cadans in het gebouw brengen, zodat bezoekers geboeid blijven en aangetrokken worden om ergens neer te dalen waar ze uren verblijven… waarna men zich opnieuw kan verheugen op wat er in de buurt te vinden is. Dus afwisseling, spanning en verbondenheid zijn belangrijk. Maar ook moet het de snelheid van het alledaagse kunnen beantwoorden, zodat men vlot een boek vindt en weer vertrekt. Een bibliotheek laat zich vergelijken met een grand café, waar je samen met veel andere mensen bent en toch op een intieme plek kunt zijn.’
Voor de snelheid en het comfort zijn alle collectievloeren bereikbaar met roltrappen. Deze zijn met grote lichtvlakken aangelicht. Omdat roltrappen niet beantwoorden aan de rust en sfeer die Coenen voor ogen stond, wilde hij naar de publieke zevende verdieping per se een trap plaatsen. Na bestijging van de met notenhout beklede luie trap wordt de bezoeker beloond met een fantastisch uitzicht over Amsterdam. Als door een panoramaraam is onder de grote luifel door de haven en de stad te zien. Op deze verdieping zijn het restaurant en het Theater van het Woord gevestigd. Dankzij deze functies is de bibliotheek niet alleen een publiekstrekker van Amsterdam geworden, maar ook de smaakmaker van het Oosterdokseiland.