De gerestaureerde Lakenhal met links de ingang van het nieuwe café

Voorplein met gerestaureerde Lakenhal

Entree op begane grond van de Lakenhal

Achterplaats

Kleinere, nieuwe tentoonstellingszaal

Grotere, nieuwe tentoonstellingszaal

Gerestaureerde Harteveltzaal

Het Laatste Oordeel door schilder Lucas van Leyden

Werkgebouw

Detail werkgebouw

Museumkantoren

Detail museumkantoren

Overzicht van verschillende tijdlagen in het museum

Situatie

Begane grond Museum De Lakenhal voor de restauratie en uitbreiding

Begane grond Museum De Lakenhal na de restauratie en uitbreiding, met linksboven de nieuwe tentoonstellingszalen en midden boven de nieuwe expeditie

Museumcafé

Garderobe

Joristrap

Educatieruimte

Auditorium

De gerestaureerde Lakenhal met links de ingang van het nieuwe café

Voorplein met gerestaureerde Lakenhal

Entree op begane grond van de Lakenhal

Achterplaats

Kleinere, nieuwe tentoonstellingszaal

Grotere, nieuwe tentoonstellingszaal

Gerestaureerde Harteveltzaal

Het Laatste Oordeel door schilder Lucas van Leyden

Werkgebouw

Detail werkgebouw

Museumkantoren

Detail museumkantoren

Overzicht van verschillende tijdlagen in het museum

Situatie

Begane grond Museum De Lakenhal voor de restauratie en uitbreiding

Begane grond Museum De Lakenhal na de restauratie en uitbreiding, met linksboven de nieuwe tentoonstellingszalen en midden boven de nieuwe expeditie

Museumcafé

Garderobe

Joristrap

Educatieruimte

Auditorium

Happel Cornelisse Verhoeven verbindt heden en verleden bij vernieuwing Museum De Lakenhal

18 juni, 12:00

Museum De Lakenhal, in de binnenstad van Leiden, is gerestaureerd en uitgebreid naar ontwerp van Happel Cornelisse Verhoeven Architecten en Julian Harrap Architects. In gesprek met de directeur en architecten van het museum.

Voorplein – Lakenhal – Achterplein. Het herstel van die as, dat is de kern van de restauratie en uitbreiding van Museum De Lakenhal. Na lange tijd overdekt te zijn geweest, is het voorplein nu weer een buitenruimte. Ook ligt er een nieuw café aan. In Lakenhal zelf is op de begane grond het ontvangstgebied ingericht, met balie en winkel. Hierachter ligt een overdekt achterplein, dat toegang biedt tot de verschillende gebouwdelen: de nieuwe tentoonstellingszalen, de 19^e-eeuwse Harteveltzaal, en de 20^e-eeuwse Papevleugel.

“Het achterplein, dat we nu weer de Achterplaats noemen, is het kloppende hart van het museum”, vertelt directeur Meta Knol. “Het is de plek waar de vier bouwdelen van het museum bij elkaar komen. Het is de plek van waaruit je op ontdekkingstocht gaat door het museum en waar je steeds weer terugkomt.”

Dat de Achterplaats die centrale positie zou krijgen, was minder evident dan het nu lijkt. Voor de restauratie en uitbreiding stond daar namelijk de monumentale Joristrap, die de verdiepingen van de Lakenhal ontsloot en nauw verbonden was met de ontstaansgeschiedenis van het museum. Na allerlei andere functies gehad te hebben, ontstond in de 19e eeuw het idee om op de bovenste verdieping van de Lakenhal een stadsmuseum te realiseren. De Joristrap ontsloot die verdieping en markeert zo het startpunt van het museum.

De verplaatsing van de Joristrap, van de Achterplaats naar de westzijde van de Lakenhal, stuitte daarom op weerstand vanuit de hoek van monumentenzorg en kunsthistorie. Maar zowel de architectenbureaus als opdrachtgever waren overtuigd van de waarde een open Achterplaats. En het werkt: het geeft het museum de nodige ‘lucht’ en zorgt voor overzicht.

Redactionele benadering bij restauratie
Happel Cornelisse Verhoeven was de ‘lead architect’ voor de restauratie en uitbreiding van Museum De Lakenhal. Naast het bouwkundig ontwerp, ontwierpen zij ook het meubilair. Julian Harrap Architects was verantwoordelijk voor het restauratie-ontwerp. Het bureau is bekend van de restauratie van het Neues Museum in Berlijn.

“De oude Lakenhal was een soort slagroomtaart”, zo omschrijft Knol de architectuur van de Lakenhal voorafgaand aan de renovatie. De pilasters en het timpaan van de voorgevel waren voorzien van dikke, felwitte verf. “Het gebouw zag eruit als een oude dame met een facelift”, is de metafoor die Julian Harrap Architects gebruikt. “Het moest een respectabele vrouw op leeftijd worden.”

In het metselwerk van de Lakenhal was, door het verouderde uiterlijk, de zeventiende eeuwse oorsprong van het gebouw goed te zien. Om de werkelijke leeftijd van het gebouw ook bij de zandstenen en houten elementen zichtbaar te maken, is eerst de dekkende verflaag verwijderd. Bij sommige oude gebouwen is het voldoende om de verf te verwijderen, geeft het architectenbureau aan, maar bij de Lakenhal kwam onder de verf een behoorlijk zwartgeblakerd gebouw te voorschijn. Een erfenis uit de tijd dat in de omgeving nog veel industrie gevestigd was.

Deze elementen zijn voorzien van een aantal lagen translucente minerale verf (keim) waarmee het uiterlijk van de zwartgeblakerde en ongeschonden delen met elkaar in harmonie werden gebracht. Het eindresultaat is een zandstenen uiterlijk met eenzelfde patina als het omliggende 17^e eeuwse metselwerk.

Wat betreft de renovatie spreken de architecten van ‘een redactionele benadering’: per onderdeel is zorgvuldig bekeken en afgewogen wat nodig was om het heterogene gebouwencomplex tot een geheel te maken. Zo bleken de kolommen van de galerijen aan het voorplein na het verwijderen van de verf in perfecte staat – daarom is daar verder weinig aan gedaan, terwijl andere onderdelen juist nog een extra behandeling nodig hadden.

Nieuwbouw als tijdreiziger
“Het kleur van het metselwerk van de nieuwbouw hebben we afgestemd op de kleur van de oude zandstenen gevel”, vertelt architect Ninke Happel, die het hele proces samen met bureaupartners Floris Cornelisse en Paul Verhoeven doorlopen heeft. “Met de keuze voor metselwerk leggen we ook bewust de verbinding met het metselwerk van de Lakenhal, maar we hebben dan wel weer gekozen voor een dubbel gebakken steen, wat in de zeventiende eeuw nog niet bestond.”

“Het museum kent eigenlijk vier tijdlagen”, vat Happel het samen: “De Lakenhal zelf stamt uit de 17e eeuw. Dan is er de Harteveltzaal die er in de 19e eeuw achter gebouwd is. Vervolgens is begin 20e eeuw de grote Papevleugel naast de Lakenhal verrezen. En nu hebben wij er een 21e eeuwse nieuwbouw aan toegevoegd.” Ze vervolgt: “Maar we hebben er daarbij nadrukkelijk op ingezet dat de nieuwbouw de verschillende tijdlagen met elkaar zou verbinden, zoals een tijdreiziger dat zou doen”

De verbinding van heden en verleden heeft Happel Cornelisse Verhoeven op alle vlakken gelegd. Dat begint al aan de gracht, waar de smalle, dichte gevel van het café een eigentijdse versie betreft van de net zo dichte gevel die hier voorheen stond. Maar het zit ‘m bijvoorbeeld ook in de betonterrazzovloer die zowel op de begane grond van de Lakenhal, als op de Achterplaats, als in de nieuwbouw te vinden is. Het is oud en nieuw tegelijkertijd.

Bij de twee nieuwe tentoonstellingszalen was vanzelfsprekend veel ruimte nodig voor de installaties. In plaats van het gehele plafond te verlagen, heeft het architectenbureau dit plafond geconstrueerd uit betonnen schaaldaken, die tussen de schalen in voldoende ruimte lieten voor de installaties. Happel vertelt trots: “Met deze constructie konden we de zalen anderhalve meter hoger maken. Maar konden we de installaties ook onzichtbaar maken.” Voor wie goed kijkt: alleen een smalle toevoer van schone lucht en spanningsrails is zichtbaar.

De schaaldaken zelf zijn bovenin voorzien van een translucent vlak. In de kleinere tentoonstellingszaal komt hier daglicht doorheen, ondersteund door kunstlicht. In de grotere zaal, waar het werkgebouw boven ligt, komt hier alleen kunstlicht doorheen. Als motief – koepel met bovenin licht – zijn de schaaldaken eigentijdse echo’s van de Harteveltzaal en de daglichtzalen in de Papevleugel.

De overkapping van De Achterplaats heeft Happel Cornelisse Verhoeven wat betreft zijn belijning ook zo eenvoudig mogelijk proberen te houden. Om een perfect horizontaal dak te kunnen maken, is de afwatering opgenomen in holle balken. Dat lijkt misschien overdreven, maar het betekent dat de Achterplaats een rustige en onnadrukkelijke ruimte is en zodoende een verbindende rol speelt in het ensemble van gebouwen.

Leids stadsmuseum
De vernieuwing van Museum De Lakenhal kent een lange voorgeschiedenis. “Al in de jaren ‘50 van de vorige eeuw werd er gesproken over een uitbreiding van het museum”, vertelt Knol. “Maar doordat de gemeente Leiden het na de oorlog lange tijd niet breed had, zelfs decennialang onder curatele stond van het rijk, kwam het er niet van. Toen ik hier in 2009 als directeur aantrad, vond ik veel frustratie in het team, en een museum dat door vele inbreidingen volledig dichtgeslibd was.”

Knol somt op wat ze in het gebouw tegenkwam: “De installaties dateerden van de jaren ‘70 en waren allang afgeschreven, het dak lekte op verschillende plekken, er was overal achterstallig onderhoud, er was geen auditorium, er was geen publieksruimte, en het voorplein was voorzien van een illegale overkapping.” Die overkapping was voor zes maanden vergund, maar bleef uiteindelijk vijfentwintig jaar staan. Simpelweg omdat het museum niet zonder die ruimte kon.

Bij haar aantreden weerstond Knol de druk om vooral snel uit te breiden en heeft ze met haar team eerst naar de collectie gekeken. “Omdat er ook geen goed beeld meer was van het eigen geheugen, heb ik in 2010 alle geplande tentoonstellingen geannuleerd en hebben we in een jaar tijd in een publieke opstelling alle collectiestukken bekeken, schoongemaakt, gedocumenteerd en gedigitaliseerd”, kijkt Knol terug. “Hierdoor konden we onze museale identiteit opnieuw definiëren en dat is sinsdien het vertrekpunt geweest voor al onze activiteiten.” Heel veel meer bezoekers trekken was geen doel van de vernieuwing. Knol: “De kwaliteit van het bezoek staat centraal, niet de kwantiteit.”

Museum De Lakenhal is het gemeentelijk museum van Leiden en heeft een zeer diverse collectie die als gemene deler heeft dat het uit Leidse bronnen afkomstig is. Zoals schilderijen van Rembrandt uit zijn Leidse periode, van Theo van Doesburg die er De Stijl oprichtte, en het beroemde Laatste Oordeel door Lucas van Leyden.

Maar daarnaast heeft het museum bijvoorbeeld ook veel ‘aard en nagelvaste kunstwerken’ – veelal bouwkundige elementen die uit gesloopte gebouwen in Leiden een plek hebben gekregen in het museumgebouw. Een aantal hiervan is te zien in de galerijen aan het voorplein. Enkele van de ramen en deuren aan het achterplein komen ook ergens anders vandaan. Bovenin de Lakenhal is zelfs een oude schuilkerk grotendeels herbouwd.

Uiteindelijk wordt de collectie gepresenteerd in zeven verhalen die de kunst, kunstnijverheid en geschiedenis van Leiden belichten, van 1300 tot nu. Interessant aan deze opstellingen is dat ze niet geordend zijn op afdeling, periode of type kunstwerk, maar dat Leidse thema’s leidend zijn. Via een app met beeldherkenning kunnen bezoekers bij veel objecten een gesproken toelichting oproepen, zodat ze de bijschriftbordjes niet meer hoeven te lezen. “Museum De Lakenhal is echt een collectiemuseum”, aldus Knol. “Maar daarnaast wilden we ook ruimte maken voor niet al te grote, tijdelijke tentoonstellingen. Als model hadden we het V&A in Londen in gedachten, die dat ook zo doet.”

Bij de restauratie en uitbreiding vond Knol het belangrijk dat de eigenheid van de verschillende bouwdelen behouden zou blijven en dat het unieke karakter van het museum versterkt zou worden. De eerste uitvraag voor de architectenselectie die het erbij betrokken adviesbureau opgestelde, gooide ze dan ook resoluut in de prullenbak. “Dat had een museum opgeleverd zoals we die al meer hebben in Nederland”, vertelt Knol. “In een aantal workshops hebben we de uitvraag daarom herschreven, om ook visies toe te laten van andere, jongere architectenbureaus.”

Door samen te werken met het gerenomeerde Julian Harrap Architects voldeed het destijds jonge Happel Cornelisse Verhoeven aan de nieuwe, verlaagde, maar vooral meer inhoudelijke eisen. “Er zat een raadseltje in de uitvraag dat ging over de gevraagde en beschikbare ruimte”, lacht Knol. “En Happel Cornelisse Verhoeven liet zien de opgave helemaal begrepen te hebben.”

Werkgebouw
Aan de zijde van de Lammermarkt, wat voor het publiek de achterzijde van het museum is, heeft Happel Cornelisse Verhoeven een werkgebouw ontworpen. Hierin zit – naast de nieuwe tentoonstellingszalen – de expeditie, het archief, de museumbibliotheek, de werkplaats, de atelierruimtes en twee lagen met de museumkantoren.

Het werkgebouw is flink hoger dan zijn directe omgeving. “Door de erkers ontstaat een huismotief in de plint, die als het ware het profiel van de huizen ernaast doorzet. Erboven hebben we een alzijdig volume ontworpen zoals industriële gebouwen hier in de omgeving ten tijde van de industrialisatie ook vaak hadden”, vertelt Happel. Het gebouw heeft een eigenzinnig uiterlijk met een zorgvuldige baksteentoepassing. “De eerste steen waarmee de erkers uit de straatwand groeien, is ook de vormsteen voor het vertande metselwerk.”

Met zijn opvallende verschijning aan de Lammermarkt verhoudt het museum zich tot het nieuwe plein hier, de molen die eraan ligt, maar ook tot de verderop gelegen hogere bebouwing rond het stationsgebied, zoals de woontorens die Neutelings Riedijk Architecten daar ontworpen heeft. “Het is een gebouw dat brutaal zijn plek inneemt”, bevestigt Happel. “Maar ook een gebouw dat, als je het benadert, interessant blijft door een zorgvuldige detaillering en stapeling van bouwelementen.”

Onderin de gevel is ook een grote raamopening opgenomen. Hier wordt voorbijgangers een blik gegund in de grootste nieuwe tentoonstellingsruimte. Knol: “Zo is het echt het stadsmuseum van Leiden.”

Trefwoorden

meta knol julian harrap architects museum de lakenhal happel cornelisse verhoeven museum leiden

1	‘Realiseer een tunnel van Amsterdam CS naar Noord’ zaterdag, 13 juli
2	Park Paviljoen De Hoge Veluwe is eigentijds landhuis woensdag, 17 juli
3	Neutelings Riedijk ontwerpt theater en hotel UID Amsterdam woensdag, 17 juli
4	MVRDV ontwerpt Matrix I op Amsterdam Science Park maandag, 15 juli
5	Amstellofts van Studio Prototype hebben heldere gevelritmiek maandag, 15 juli