Circulair bouwen komt langzaam uit experimentele fase
28 april 2016, 11:16
Op dinsdag 12 april 2016 organiseerde Architectenweb een netwerkevent rond circulair bouwen. Het werd een middag vol nieuwe en inspirerende ideeën. Circulair bouwen zit nog in zijn experimentele fase, maar de ontwikkelingen gaan zo snel dat dit niet lang het geval zal blijven. Een verslag.
De theorie van circulair bouwen is inmiddels goed bekend. Zorg dat verbindingen tussen materialen droog zijn, zodat het gebouw goed uit elkaar te halen is. Zorg dat er zuivere materialen toepast worden, zodat deze eenvoudig omgevormd kunnen worden na gebruik. Zorg dat materialen voorzien zijn van een paspoort, zodat exact bekend is waaruit ze bestaan. En denk voorbij het eigenaarschap van materialen richting het gebruik ervan.
Door de status quo heen breken
Maar de praktijk, zo bleek tijdens het netwerkevent, is taai. Wil je echt een volledig circulair gebouw maken, dan hoort er bijvoorbeeld geen kit tussen het driedubbele glas te zitten, zo legde architect Hans Hammink van de Architekten Cie. uit. Hoogisolerend glas zonder kit bestaat echter nog niet.
Bij zijn ontwerp voor het circulaire paviljoen van ABN AMRO op de Amsterdamse Zuidas zag Hammink geen andere mogelijkheid dan traditioneel glas toe te passen. Op vijf plekken in de gevel van het paviljoen is echter ruimte gereserveerd om te experimenteren met heel ander typen glasgevels. Waaronder een algengevel. En een bijzonder dunne glasgevel.
Voor het 3.000 vierkante meter grote paviljoen voor ABN AMRO heeft de Cie. zoveel mogelijk biobased materialen gekozen. Bij de houten draagconstructie is daarbij goed gekeken dat de elementen een zo standaard mogelijke vorm hebben, zodat ze later eenvoudig hergebruikt kunnen worden in een ander gebouw. Momenteel kijkt Hammink naar de schroeven: die moeten het hout zo min mogelijk aantasten.
Gelijkstroom
Voor de raamprofielen had Hammink ook naar hout gekeken, maar bij de gedachte levensduur van 25 jaar kwam hij daar qua onderhoud toch niet uit. Hij koos daarom uiteindelijk toch voor aluminium buitenprofielen op houten stijlen.
Binnen het bouwteam waarin de Cie. werkt houdt de TU Delft in de gaten dat de hoge ambitie wat betreft circulariteit op alle punten waargemaakt worden. Je moet goed opletten, legt Hammink uit, voor je het weet is er toch weer een compromis gesloten.
Een van de punten waar het team erin geslaagd is echt een stap vooruit te zetten, betreft de stroomvoorziening. PV-panelen geven geen wisselstroom, maar gelijkstroom, legde Hammink uit. Om tot het duurzaamste gebouw te komen, was het ‘t beste als de stroomvoorziening in het gebouw ook gelijkstroom was. Het is gelukt dat erin te brengen. Een unicum. Met grote voordelen, maar ook implicaties voor alles wat je in het stopcontact wilt stoppen, zoals ook de stofzuiger. Maar het komt er. In 2017 wordt het paviljoen opgeleverd.
Snel aangroeibare materialen
De inzet om de toegepaste bouwmaterialen geschikt te maken voor hergebruik is één ding, maar de oorsprong van de materialen is ook van belang, zo benadrukten verschillende sprekers. Duurzaamheidsexpert Pablo van der Lugt van Moso sprak in dat kader over de voordelen van bamboe, dat in China veel ingezet wordt om eerder ontboste gebieden opnieuw te bebossen. In het groeiseizoen kan bamboe wel 30 cm tot zelfs 50 cm per dag groeien. Ieder jaar kan bovendien 20% van een bamboebos geoogst worden. De jaarlijkse productie van een bamboebos ligt daardoor al snel vijf keer zo hoog als dat van een regulier houtbos.
Voor gebruik in de bouw wordt bamboe, wat feitelijk een soort gras is, eerst gesneden en vervolgens onder hoge druk samengeperst. Uiteindelijk kan bamboe qua materiaaleigenschappen concurreren met hardhout, maar heeft het een veel lagere impact op het milieu, zo liet Van der Lugt zien. Doordat de bamboe-industrie nog relatief jong is, is er nog weinig ervaring met bamboe als draagconstructief materiaal. De ontwikkelingen op dit punt gaan echter snel en Van der Lugt durfde daarom de voorspelling aan dat bamboe binnen twintig jaar ook voor draagconstructies ingezet kan worden.
Ook uit de regio zelf
Een van de nadelen van bamboe is nog wel dat het uit China naar Nederland vervoerd moet worden. Daan Bruggink van Orga en Ro Koster van Ro&Ad benadrukten daarom dat ook goed gekeken moet worden naar materialen die in Nederland zelf groeien. Bruggink noemde als voorbeelden hiervan gevelpanelen die gemaakt worden uit versteende Aubergine-planten, door schimmels gegroeide isolatiepanelen, of de ontwikkeling van biofoam als alternatief voor piepschuim. Wat Bruggink betreft is er in het sluiten van de biologische cyclus uiteindelijk veel meer winst te behalen dan in het sluiten van de technische cyclus.
In zijn presentatie had Ro Koster van veel gebruikte materialen als staal en aluminium de impact hiervan op het landschap getekend. Voor de winning hiervan zijn enorme (open) mijnen nodig, terwijl voor de productie van aangroeibare materialen enkel (meer) natuur nodig is. Wat willen we nou liever, vroeg Koster de zaal retorisch; wat zou het mooi zijn als dat wat wij als mensen doen geen negatieve maar een positieve impuls betekent voor de aarde. Dat het goede wat we doen meer goeds voortbrengt.
Technische cyclus
Tussen de nadruk die de meeste sprekers legden op het sluiten van de biologische cyclus, stak het verhaal van architect Barry van Waveren van reA / remixproject stevig af. Na decennialang kantoorgebouwen te hebben ontworpen, die soms na vijftien jaar alweer leeg kwamen te staan, bekroop hem een ongemakkelijk gevoel waar hij uiting aan wilde geven. In Amsterdam staat 1 miljoen vierkante meter kantoorruimte leeg, terwijl de woningvraag ook ongeveer 1 miljoen vierkante meter betreft. Met zijn onderzoek remixproject heeft hij hiervoor een antwoord voor proberen te vinden.
Bij de demontage van een vleugel van het VROM-gebouw in Den Haag zag Van Waveren dat alle prefabriceerde betonnen elementen in hun geheel uit het gebouw gehaald werden. Met een diamantzaag werd de wapening tussen de elementen doorgezaagd. In Den Haag ging het de bouwer er echter niet om dat hij de onderdelen dan kon hergebruiken, maar om zo te slopen dat er geen overlast was voor de omgeving. Eenmaal uit het gebouw werden de elementen alsnog vergruisd.
Met remixproject stelt Van Waveren voor die (betonnen) elementen in een andere configuratie her te gebruiken en zo kantoorgebouwen te transformeren tot woongebouwen. In zijn onderzoek heeft hij verschillende leegstaande kantoorgebouwen bekeken en met de betonnen elementen die hieruit geoogst kunnen worden woongebouwen ontworpen. Omdat de verdiepingshoogten van kantoorgebouwen hoger zijn dan die in woningebouw stelt Van Waveren voor de geveldelen bij het hergebruik ervan een kwartslag te draaien. De kanaalplaten, die tot wel 16 meter lang kunnen zijn, maken wat hem betreft nieuwe typen woningen mogelijk, bijvoorbeeld hele brede.
In de traditionele Nederlandse woningbouw worden leidingen ingestort in de wanden. Bij gebruik van bestaande betonnen elementen is dit niet mogelijk, legt Van Waveren uit. De woningen zullen daarom wel een binnenafwerking nodig hebben, maar die maken de woningen dan ook weer meteen een stuk flexibeler. Als bewoner kun je dan ineens alle kanten op.
Biobased brug
De middag werd afgesloten met een lezing door architect Ro Koster van Ro&Ad. Een van de projecten waar hij op inging was ‘een biobased brug voor de zuidwestelijke delta’. Het idee: een brug ontwikkeld door instellingen uit Zeeland en gemaakt van materialen uit dezelfde omgeving.
Het project begon voortvarend in een leegstaande woning ergens in Zeeland. Iedereen die daar kwam, toonde tot verrassing van Koster een grote bereidheid hiervoor out-of-the-box te denken. Rond de brug ontstond een momentum, waarop het proces naar een reguliere vergaderruimte verplaatst werd. Onmiddellijk sloeg het proces dood. Het werd een saaie boel, in de woorden van Koster. Daarop verplaatste de architect het proces naar zijn eigen caravan, waarmee hij van de ene naar de andere partij reed. Toen kwam het echt in beweging, vertelt Koster enthousiast.
Voor de brug werd een constructie ontwikkeld bestaande uit een kern van biofoam, waarover een composieten huid getrokken wordt bestaande uit vlas en een biobased hars. De constructie wordt vervolgens vacuüm getrokken. Uiteindelijk is het daarmee een soort biobased sandwichconstructie. Voor de locatie in Terneuzen die voor de brug beschikbaar gesteld werd, ontwierp Ro&Ad een brug die als een hangend ‘lapje’ de overspanning maakte. In het plaatselijke politieke spel is het project uiteindelijk gesneuveld. Maar het leeft door op de lokale InHolland en Avans hogescholen, waar doorgewerkt wordt aan de biobased draagconstructie.
In het debat met alle sprekers dat volgde werd geconstateerd dat circulair bouwen zich nog in de experimentele fase bevindt. Doordat veel uitstoot en afval nog niet belast wordt, is het business model rond circulair bouwen ook moeilijk sluitend te krijgen nog. Maar, kijk eens wat er in de afgelopen tien jaar allemaal bereikt is, stelde Koster optimistisch: waar zullen we over nog eens tien jaar zijn?