Het einde van de starchitect - wie gelooft dat?

22 januari 2013, 14:10

Heeft ‘starchitecture’
zijn langste tijd gehad, zoals werd gesuggereerd tijdens de afgelopen Architectuurbiënnale van Venetië? Onderzoeker en journalist Roel Griffioen zet hier zijn vraagtekens bij. “Juist starchitects landen elke twee jaar in Venetië om aanbeden te worden door een grote schare volgelingen.”

Tekst Roel Griffioen

Het is gedaan met starchitecture. Dat constateerde architectuurjournaliste Tracy Metz onlangs tevreden in de Groene Amsterdammer. Op de Architectuurbiënnale in Venetië, die eind november sloot, had zij gezien dat de sterrencultus rond architecten plaats maakt voor gemeenschapszin en burgerinitiatief. “Nooit eerder heeft de biënnale zo'n sterke politieke en sociale insteek gehad; nooit eerder is er hier, in het hart van het vak, zo'n sterk mea culpa uitgesproken.”

Het mea culpa waar Metz van spreekt is dat architecten bekennen dat ze te lang in een wolk van zelfgenoegzaamheid hebben verkeerd. Gastcurator David Chipperfield stelt dat de professie en de maatschappij uit elkaar zijn gegroeid. Architecten worden gezien als “zichzelf promotende, autobiografische dieren.”

Dat moet maar eens voorbij zijn, stelt de curator. ‘Zijn’
biënnale, getiteld ‘Common Ground’, wil daarom geen verzameling van ‘individuele spektakels’ zijn. De projecten die Chipperfield bijeenbracht, zijn volgens hem ‘manifestaties van gemeenschappelijke waarden’. Architectuur die niet ingezet wordt ter meerdere eer en glorie van de bedenker, maar dienstbaar is aan de publieke zaak.

Eredivisiearchitectuur
De diagnose van Common Ground is juist: we zijn geobsedeerd door de namen van Bekende Architecten. Eredivisiearchitectuur - zeg maar de architectuur die je aantreft in koffietafelboeken - wordt voorgesteld als een wereld die geregeerd wordt door zelfverzekerde, hypercreatieve architecten.

Besprekingen in architectuurbladen vertellen dat die-en-die architect dat-en-dat ontwerpprobleem zus-en-zo opgelost heeft. De architectuurhistorische canon is een lange litanie van Belangwekkende Namen. Luxe uitgegeven monografieën staan bij architectuurliefhebbers in de woonkamer als altaarstukken opgesteld.

Ten grondslag hieraan ligt een geloof in architectuur als een schepping. Of dat architectuur, zoals Le Corbusier stelde, een pure creatie van de geest is. Architectuur komt in deze visie tot stand in een soort onbevlekte ontvangenis, niet in een lang, moeizaam en duur proces van handjeklap met de aannemer, eindeloos lang durende vergaderingen met cliënten, gepieker over bestemmingsplannen, financiële tegenvallers en papierbakken vol afgekeurde schetsen.

Dat is natuurlijk een fabel. Gebouwen ontstaan niet simpelweg in de pen van een ontwerper. Architectuur is een diep synthetisch vak. Verschillende partijen met verschillende agenda’s zijn samen verantwoordelijk voor het eindresultaat. Ontwerpbureaus zijn plekken met een ingewikkelde topografie van macht, taken, verantwoordelijkheden en vaardigheden.

En zelfs in het geval dat een project opgepakt wordt door één architect met totale ontwerpvrijheid, dan blijft het de vraag hoe ‘origineel’, ‘authentiek’, of ‘autonoom’ het eindresultaat is. Elke ontwerper draagt een immense catalogus met zich mee van beelden, opgebouwd tijdens een leven van blootstelling aan de architectuur van anderen, tijdens uren van grasduinen in architectuurtijdschriften en ettelijke excursies naar canonieke bouwwerken.

Zuidas
Projectontwikkelaars, opgewonden over de reikwijdte van de naam van een sterarchitect, doen alles dat in hun macht ligt om de naam van de architect samen te laten vallen met het gebouw. Op de Amsterdamse Zuidas zijn de kantoortorens zelfs naar hun makers vernoemd: Ito, Viñoly, SOM, Graves.

De beroepsgroep zelf doet weinig moeite om uit deze fuik te ontsnappen. Namen worden gevoerd als merken, en architecten – of de grote bedrijven die achter hun naam schuilgaan – ontwikkelen een signature style die gemakkelijk te herkennen en te verkopen is.

Veelzeggend is de recente naamwijziging van het kantoor van Erick van Egeraat, een typische exponent van handtekeningarchitectuur. Het bureau heette tot voorkort EEA, Erick van Egeraat Architects, maar ging na een doorstart verder onder de naam designed by erick van egeraat, met een logo vormgegeven als handtekening. Zo wordt elk gebouw, elke creatie, verzegeld met een handtekening. Erick de Auteur.

Is er dan niets veranderd? Is het einde van starchitecture dan niet bijna voorbij, zoals ons beloofd is? Misschien staat er inderdaad, zoals vaak wordt gesuggereerd, een nieuwe generatie pragmatische architecten klaar, door de crisis gestaald en het gewend om in coalities te werken.

Lang niet verlost
Toch, als er één boodschap is die de Biënnale (onbedoeld)
uitdraagt, dan is het dat we nog lang niet verlost zijn van de architectonische ijdeltuiterijen van de afgelopen decennia. Starchitecture is een term die verwijst naar een exclusieve, internationale jetset van architecten. Precies die jetset landt in elke twee jaar in Venetië om tijdens de Biënnale door een grote schare volgelingen aanbeden te worden.

Ook dit jaar waren alle Goden van het Pantheon van de Hedendaagse Architectuur weer aanwezig in Venetië. Zaha Hadid, Norman Foster, Alvaro Siza, Bernard Tschumi, Rem Koolhaas, niemand ontbrak in de sterrenshow. Uitgerekend deze godheden, die zich zo lang hebben laten vereren, zeggen nu:
echt waar, wij zijn net als jullie.

Wie kan daarin geloven?

Bovenstaande tekst is een verkorte versie van de rede die Roel Griffioen heeft uitgesproken tijdens een symposium, voorafgaand aan de uitreiking van een eredoctoraat aan Rem Koolhaas door de VU. De volledige tekst staat in AWM 50, die afgelopen week is verschenen.

Trefwoorden

tracy metz rem koolhaas biënnale van venetië starchitecture

1	Renovatie en uitbreiding Singer Laren verkozen tot BNA Beste Gebouw van het Jaar donderdag, 12 mei
2	Zalmhaventorens KAAN Architecten slaan brug tussen hele hoge buur en omgeving vrijdag, 13 mei
3	Oostvleugel gesloopt voor toekomstig POST Rotterdam maandag, 16 mei
4	Symposium waarin het nieuwe hybride stadsblok op de snijtafel gelegd wordt maandag, 16 mei
5	Theatercomplex met 'ingeplugde' zalen door OMA opgeleverd vrijdag, 13 mei

Gerelateerde nieuwsberichten

2050: architectuurkritiek

Thema Architectuurbiënnale 2014: Fundamentals

Canadese toren The Bow officieel geopend

Crimson medecurator Brits biënnalepaviljoen 2014

Video: lezing Zaha Hadid op Harvard

Programma Biënnale van Venetië gepresenteerd

DDP-gebouw Zaha Hadid officieel geopend

Gouden Leeuw 2014 voor Phyllis Lambert

Video: Architectuurbiënnale van Venetië

Tschumi: dit is geen Den Haag, maar Nederland

Video: Le Corbusier over zijn ideale stad

Neue Nationalgalerie gevuld met 144 bomen

Architectuurbiënnale trekt 228.000 bezoekers

Video: interview David Chipperfield

Bureau Erick van Egeraat opnieuw failliet

Wolf D. Prix kraakt 'lege' Architectuurbiënnale

Fotografieprijs voor portret Rem Koolhaas

‘Biënnale: wel vragen, geen antwoorden’

Koolhaas curator Architectuurbiënnale Venetië 2014

Architectuurbiënnale van Venetië van start

Andere nieuwsberichten

Nog twee dagen om jouw suggestie voor de Architect van het Jaar in te sturen

9 minuten geleden

Welke architect, of collectief van architecten, heeft dit jaar het architectenvak echt een stap verder gebracht? Stuur jouw suggestie, met een beknopte motivatie, uiterlijk 20 mei 2022 op naar Architectenweb.

Nieuwe buurt op plek woonzorgcentrum Venserpolder

Gisteren, 11:39

Op de plek van woonzorgcentrum De Venser in Amsterdam-Zuidoost komt een nieuwe buurt. Naast een nieuw woonzorgcentrum met driehonderd zorg- en seniorenwoningen worden nog eens 550 woningen gebouwd.

Vakwerk Architecten presenteert ontwerp nieuwe huisvesting Aquon

17 mei, 2:23

De nieuwbouw voor het bedrijf dat zich bezighoudt met watergerelateerd onderzoek en advies bestaat uit laboratoria en kantoren. Dankzij het ‘waterdaklandschap’ en ‘waterpatio’s’ komen de medewerkers letterlijk in hun werkveld te zitten.

Hedendaagse woningen met Zaandijks karakter

17 mei, 10:51

In Zaandijk is onlangs een ensemble van tien woningen opgeleverd, dat door Jan Bochmann Architecten en Finbarr McComb Architect zorgvuldig is ingepast in zijn ruimtelijke en historische context.

Geen toestemming voor studentencampus Amstelveen

Gisteren, 14:47

De gemeente Amstelveen mag een kantorenpark niet ombouwen tot nieuwe studentencampus, oordeelt de Raad van State.

De Hypotheker: grote vraag naar hypotheken om te verduurzamen

Gisteren, 10:54

Veel mensen willen de overwaarde van hun woning inzetten voor de duurzaamheidsslag of andere verbeteringen.

De Jonge wil in 2023 afspraken per provincie over ruimtelijke plannen

Gisteren, 09:17

Het kabinet kondigde eerder al aan dat het de regie weer naar zich toe trekt om sneller, eerlijker en samenhangender besluiten te kunnen nemen over de ruimte in Nederland.

Maison Cazenave en Atelier Volten toegetreden tot Iconic Houses Network

17 mei, 5:16

Maison Cazenave in zuidwestelijk Frankrijk is ontworpen door Hans Demarmels in 1965; Atelier Volten was de Amsterdamse atelierwoning van André Volten.