Blauw schuim: zet in op groeiende kennisuitwisseling met Midden-Oosten en Azië
20 september 2017, 11:04
Van zo’n 500 jaar voor tot zo’n 1.500 jaar na Christus lag het zwaartepunt van de internationale handel en de bijbehorende welvaart in het Midden-Oosten en Azië, betoogt historicus Peter Frankopan in zijn boek Silk Roads. In tegenstelling tot wat velen in West-Europa denken, lag de focus van de Grieken en de Romeinen niet op Europa, maar op het Midden-Oosten. Daar lagen namelijk de grootste handelssteden.
De belangrijkste handelsplaats aan de Middellandse Zee in de Klassieke Oudheid was Alexandrië, nabij Caïro. De verovering daarvan was voor de Grieken en later de Romeinen vele malen belangrijker dan alles wat ten noorden van de Alpen lag. In het niemandsland van de lage landen bouwden de Romeinen alleen enkele buitenposten. De muur die in Engeland gebouwd werd, markeerde de grens van hun beschaving, het einde van de wereld.
Wat we hier de Renaissance noemen, is volgens Frankopan een behoorlijk geforceerde constructie om onze Westerse cultuur te verbinden met die van de Klassieke Oudheid. Want voor de Grieken en Romeinen was Europa eigenlijk een bijzaak.
De hoofdstad van het Romeinse rijk was in eerste instantie Rome, maar die hoofdstad werd in 330 na Christus naar de oostelijke grens van Europa verplaatst, om deze centraler te leggen ten opzichte van grote Romeinse gebieden in het Midden-Oosten en de levendige handel daar. De stad die tot dan toe Byzantium had geheten werd daartoe hernoemd tot Nova Roma of Constantinopel. Nu kennen we die stad als Istanbul. Tot de 5e eeuw na Christus, toen het Romeinse rijk uiteen viel, was het de grootste stad van Europa.
In het Griekse en Romeinse rijk bestond er veel handel over de oost-westas van het continent, in specerijen, etenswaren, dieren, kleding, maar ook zijde – dat helemaal vanuit China kwam. De Grieken en Romeinen hadden dit handel echter niet zelf opgebouwd. Deze bestond al eeuwen daarvoor, en zou lang na de val van deze rijken blijven bestaan en nog vele bloeiperioden kennen.
Zo konden bijvoorbeeld de Vikingen van de 8e tot de 11e eeuw na Christus via hun eigen Oost-Europese handelsroute zijde uit China mee naar Scandinavië nemen. In die tijd liep er via allerlei koninkrijken, als een soort estafette, nog altijd een handelsroute helemaal tot aan China.
Vanaf de 16e eeuw veranderde dit allemaal radicaal, toen er vanuit West-Europa via de zeeroute rondom Afrika direct handel gedreven ging worden met Azië en het zwaartepunt van de welvaart voor het eerst echt in West-Europa kwam te liggen. Fastforward naar de 21e eeuw vraagt Frankopan zich hardop af hoe lang we in West-Europa die positie nog kunnen vasthouden.
Hoe voorkomen we dat we in Europa in de periferie van de wereld terecht komen?
De enorme economische groei en opgebouwde welvaart in het Midden-Oosten en Azië lijken het centrum van de wereldhandel opnieuw naar het oosten te verleggen. De producten die wij in ons dagelijks leven gebruiken, worden steeds vaker niet alleen in het oosten gemaakt, maar daar ook ontwikkeld. De vele grondstoffen die in het Midden-Oosten en Azië gewonnen worden, zullen daar in de komende decennia ook voor enorme rijkdom blijven zorgen, benadrukt Frankopan. Dubai Airport is ondertussen een grotere hub dan Schiphol. De Chinezen bouwen opnieuw aan een Zijderoute, de halve kilometer lange treinen uit het land komen inmiddels weer tot in Duitsland.
In de VPRO Tegenlicht-aflevering rond het boek waarschuwt Frankopan dat West-Europa niet moet vervallen tot een toeristische bestemming voor Arabieren en Aziaten. Willen wij als Europa, en Nederland daarin, mee blijven doen in de wereld, dan zullen we op allerlei vlakken nauwer moeten gaan samenwerken met de landen in het Midden-Oosten en Azië. En dat gebeurt wat Frankopan betreft nog veel te weinig.
Hoewel de opkomst van het oosten algemeen bekend is, bestaat er vanuit het Westen een enorm gebrek aan interesse in het Midden-Oosten en Azië, zo heeft Rem Koolhaas tijdens lezingen meermaals geconstateerd. Hoeveel studenten gaan daar studeren? Versus het aantal studenten van daar dat vanuit daar hier komt studeren? Als Westerse wereld blijven we erg op onszelf gericht, zowel wat handel, kennis als cultuur betreft. New York is een geweldige stad, maar het zal niet lang duren voordat een stad als Seoul, Singapore, Shenzhen of Shanghai deze westerse icoon qua dynamiek naar de kroon steekt. Misschien is dat moment zelfs al gepasseerd.
Bij een congres dat INTI enkele jaren geleden in Almere organiseerde rond de ontwikkeling van Shenzhen werd vanuit het team van INTI enigszins teleurgesteld geconstateerd dat er bij de Chinezen nauwelijks interesse was voor de plannen die studenten uit Nederland voor de stad hadden ontwikkeld. Voor wie weleens in Shenzhen geweest is, zal de houding van de Chinezen echter geen verrassing zijn. Zij bouwen daar aan een stad die in leefkwaliteit Hong Kong moet overvleugelen en weten precies wat daarvoor nodig is. De belangrijkste lessen van het westen hebben ze allang geleerd.
Dat vanuit INTI een andere reactie van de Chinezen verwacht werd, tekent de Nederlandse houding ten opzichte van het oosten. We denken nog altijd dat we onze kennis en ideeën daar kunnen wegzetten. Maar die tijd is voorbij. Op sommige vlakken lopen landen als Zuid-Korea, China of Singapore inmiddels voor op het Westen en kunnen wij wat van hen leren. Het is hoog tijd dat we met andere ogen naar het Midden-Oosten en Azië gaan kijken.
Het gaat er kortom echt niet meer om wat zij van ons kunnen leren, maar om wat we – op basis van een gelijkwaardige verhouding – van elkaar kunnen leren.
Van export naar uitwisseling van kennis over architectuur, stedenbouw en design
Wat betreft architectuur en stedenbouw hebben we ons tot nog toe steeds gericht op de export van kennis, daar was met Dutch Fashion Architecture (DFA) zelfs een overheidsprogramma voor. Wat als we ons ook op dat vlak nou eens zouden richten op uitwisseling en samenwerking?
Het Nieuwe Instituut zou, in plaats van een tweedehands architectuurtentoonstelling uit Canada te laten zien – zoals momenteel het geval is, bijvoorbeeld een uitwisseling met architecten in India, Zuid-Korea en China kunnen opzetten. Hoe zouden zij de Hollandse steden verdichten? Daar zouden weleens heel interessante inzichten uit voort kunnen komen. Tegelijkertijd zou Het Nieuwe Instituut een tentoonstelling kunnen ontwikkelen rond Dutch Design die langs de vele (design)musea in Azië kan trekken en waarvoor de betrokken designers uitgedaagd worden om ontwerpen te maken die gebaseerd zijn op productietechnieken en motieven uit de regio’s die daarbij aangedaan worden.
Het Stimuleringsfonds voor Creatieve Industrie zou in samenwerking met het Ministerie van Economische Zaken en/of Buitenlandse Zaken een serie beurzen kunnen ontwikkelen voor architecten, stedenbouwkundigen, designers en andere ontwerpers om een tijd in het Midden-Oosten en Azië te studeren of te werken.
Maar ook buiten de instituten kan meer werk gemaakt worden van kennisuitwisseling. Met de Noord-Zuidlijn hebben de gemeente Amsterdam en betrokken bouwbedrijven laten zien dat metrolijnen bouwen echt niet hun specialiteit is. Waarom laten we enkele Chinese bouwbedrijven geen voorstellen uitwerken voor een Oost-Westlijn door de hoofdstad, met een uitloper naar Almere? Kijken hoe zij dit zouden aanpakken?
En waarom slaat Schiphol niet de handen ineen met de vliegtuigmaatschappijen uit de Arabische Emiraten om een eiland te bouwen voor de Nederlandse kust waar het als luchthaven nu eindelijk ongeremd kan groeien, wat het zo graag wil, en hét knooppunt binnen Europa te worden?
Misschien draaf ik hier een beetje door. Waar het om gaat is dat het loslaten van de focus op export en het omarmen van samenwerking met het Midden-Oosten en Azië veel zou kunnen opleveren. Als handelsland zou Nederland hier binnen Europa best een voortrekkersrol in kunnen spelen.
Naar nieuwe agenda’s
Waarschijnlijk het belangrijkste dat we nu al van het Midden-Oosten en Azië kunnen leren is dat we als maatschappij een agenda kunnen hebben. Dat er projecten zijn die we met vereende krachten kunnen realiseren. Op onze waterbouwkundige projecten na zijn we dat concept in Nederland de afgelopen decennia verloren, constateerde Ole Bouman in een lezing over zijn ervaringen als directeur van het (nog in aanbouw zijnde) Design Museum in Shenzhen.
Zowel de landelijke als lokale overheden in China hebben uitgesproken agenda’s die door de bevolking breed gesteund worden: welvaartsgroei, opzetten kenniseconomie, duurzaamheid, enzovoorts. Het is ondertussen de Chinese overheid die de grootste druk uitoefent op de automobielindustrie om de verbrandingsmotoren af te schaffen.
Laten we met elkaar nadenken welke agenda’s wij als maatschappij kunnen hebben, zodat we onze economische kracht op dit moment kunnen inzetten om ons voor te bereiden op de toekomst en deze vorm te geven. Een groeiende kennisuitwisseling met het Midden-Oosten en Azië zou wat mij betreft een van die agenda’s moeten zijn.
‘Blauw schuim’ is een (onregelmatig verschijnende) serie notities over de actuele ontwerppraktijk door Michiel van Raaij, hoofdredacteur van Architectenweb. De naam ‘Blauw schuim’ verwijst naar het materiaal waaruit veel schetsmaquettes worden gesneden. Net als bij een schetsmaquette wordt in ieder artikel in deze serie een ander idee uitgewerkt.