Oude situatie (Tekening: Neutelings Riedijk Architecten)

Nieuwe situatie (Tekening: Neutelings Riedijk Architecten)

Kelderverdieping (Tekening: Neutelings Riedijk Architecten)

Begane grond (Tekening: Neutelings Riedijk Architecten)

Eerste verdieping (Tekening: Neutelings Riedijk Architecten)

Tweede verdieping (Tekening: Neutelings Riedijk Architecten)

Derde verdieping (Tekening: Neutelings Riedijk Architecten)

Dakaanzicht (Tekening: Neutelings Riedijk Architecten)

Langsdoorsnede (Tekening: Neutelings Riedijk Architecten)

Dwarsdoorsnede (Tekening: Neutelings Riedijk Architecten)

Een ‘agora’ voor Deventer

23 maart 2016, 15:51

Op woensdag 13 april 2016 opent het nieuwe stadhuis van Deventer officieel zijn deuren. Neutelings Riedijk Architecten leidde Architectenweb alvast rond. Het gebouw is georganiseerd rond twee pleinen en heeft een eikenhouten gevel gekregen met een ongekende ruimtelijke kwaliteit.

Wat is het precies? Dat is een vraag die je bij het werk van Neutelings Riedijk Architecten beter niet kunt stellen. De doorwerking van typologieën en bijbehorende motieven is in het werk van de Rotterdamse architecten zo sterk dat eindresultaat zich onttrekt aan referenties. Het is iets heel anders, iets dat sterk op zichzelf staat. 2016 – democratie – Deventer, zo zou je het nieuwe stadhuis kunnen samenvatten.

De ingezette typologie en motieven hebben wel iets Grieks, maar ook Gotisch en zelfs Moors. Iedereen kan er het zijne in zien, maar het is geen van dat alles. Of toch... het beeld dat uiteindelijk het meest beklijft is dat van de agora: het marktplein dat bij de Grieken ook diende als politieke centrum.

Rond twee pleinen
Het nieuwe stadhuis van Deventer is georganiseerd rond twee van die pleinen. Vanaf het Grote Kerkhof gezien ligt rond het eerste plein het bestuurscentrum, rond het tweede – overdekte – plein liggen de publieksbalies en de kantoren.

Op straatniveau bepalen galerijen het beeld van de pleinen: ze vergroten niet alleen de publieke ruimte, maar introduceren ook een tussengebied tussen binnen en buiten. In het binnenplein definiëren de galerijen een zeer publieke binnenplaats, de plek waar gewandeld en gewacht wordt, en een semipublieke ruimte erachter waar de gesprekken aan de balies plaatsvinden.

Het stadhuis is sinds begin dit jaar in gebruik en op het overdekte binnenplein is goed te zien hoe vanzelfsprekend de indeling is. Iedereen snapt direct hoe deze ruimte werkt. Die helderheid vergroot vooral het publieke karakter van de ruimte. Als stelsel van pleinen is het stadhuis van Deventer in zijn hart een publieke plek.

Op de verdiepingen ligt de 'privatere' wereld van de gemeente. Waar het stadhuis op de begane grond een stap terug zet achter de galerijen, daar treedt het hier naar voren tot de 'rooilijnen' van de pleinen. Deze stap richting het publieke domein heeft een compacter bouwvolume tot gevolg, met kortere looplijnen, en wordt mogelijk gemaakt door de roosters voor de ramen. Wat hier precies gebeurt is voor het publiek op de pleinen niet te zien, dat zou zelfs alleen maar afleiden in de publieke ruimte op de begane grond. Hier op de verdiepingen wordt ongestoord gewerkt.

Op de eerste verdieping worden via omlopen rond de pleinen alle afdelingen van het gemeentehuis met elkaar verbonden. Waar de gemeente ooit op vijftien verschillende plekken zat, daar zit iedereen nu bij elkaar. Dat scheelt zo'n half miljoen euro per jaar aan huisvestingskosten, schat wethouder Robin Hartogh Heys in, maar bevordert bovenal de onderlinge communicatie. Een effect hiervan: sinds de verhuizing sturen de ambtenaren minder e-mails naar elkaar. Er wordt meer direct overlegd.

Roerige voorgeschiedenis
Het proces dat tot het nu gerealiseerde stadhuis heeft geleid, ging voor Neutelings Riedijk Architecten in 2006 van start, toen het de prijsvraag hiervoor won. Het ontwerp waarmee het bureau won zat volgens architect Michiel Riedijk in zijn basis hetzelfde in elkaar als het huidige ontwerp. Ook dat ontwerp draaide om een overdekt plein waar alle burgerzaken geregeld konden worden, op ongeveer dezelfde plek als het plein nu is gerealiseerd.

Het verschil is dat het destijds om een ovaal plein ging binnen een koepelvormig volume, dat als een groot, vrijstaand achterhuis middenin het bouwblok was geplaatst. Het programma omvatte destijds ook nog een bibliotheek, die Neutelings Riedijk Architecten bovenin de koepel had ondergebracht.

In Deventer werd het ontwerp van Neutelings Riedijk Architecten lauw ontvangen. Volgens Riedijk ontstond “het rumoer” nadat het architectenbureau op verzoek van het college van burgemeester en wethouders de eenlaagse parkeergarage onder het gebouw uitbreidde tot een drielaagse parkeergarage. Een jaar eerder waren er in Middelburg grote problemen ontstaan bij de bouwput voor de nieuwe schouwburg daar. Riedijk: “Van die grote parkeergarage werden mensen heel zenuwachtig.” Er werd gevreesd voor grote kostenoverschrijdingen. In de volgende versie van het ontwerp werd de eenlaagse parkeergarage daarom weer teruggebracht.

Tegelijkertijd ontstonden echter ook geluiden dat het koepelvormige gebouw zo hoog zou zijn dat het in de hele binnenstad te zien zou zijn. “Wat helemaal niet waar was”, stelt Riedijk. “De enige plek waar de koepel altijd te zien zou zijn, was vanaf de overzijde van de IJssel.” Met ballonnen en een zeppelin is toen op locatie gedemonstreerd hoe groot het bouwvolume zou worden en dat het vanuit de binnenstad nergens te zien zou zijn.

“De dynamiek was echter onbeheersbaar geworden”, aldus Riedijk. Er waren al twee colleges op het project gevallen. Het toen zittende college van B&W durfde het ontwerp in de gemeenteraad al niet meer in stemming te brengen. “De crisis was net aangebroken, er waren nieuwe verkiezingen op komst: de politieke wil ontbrak”, vat Riedijk het moment samen.

‘Een bericht aan de stad’
Na de verkiezingen stelde het nieuwe college Fons Asselbergs en Jo Coenen aan om met alle partijen te praten en een advies uit te brengen over het stadhuis. Na een half jaar presenteerde zij ‘Een bericht aan de stad’ met het advies om het stadhuis op de aangewezen plek te bouwen en zo dat deel van de binnenstad een impuls te geven. Ze adviseerden daarbij om de bibliotheek elders te bouwen. Op die manier werd het project zelf beter behapbaar, maar kon de bibliotheek ook ingezet worden om een ander deel van de binnenstad te verlevendigen.

Met al het rumoer rond het eerdere ontwerp was het voor het college natuurlijk verleidelijk een nieuwe architect voor het project aan te stellen en zo met een schone lei te beginnen. Maar het college, met zijn zittingsperiode van vier jaar, wilde vaart maken en geen tijd verliezen met een nieuwe architectenselectie. Daarom werd Neutelings Riedijk Architecten gevraagd op basis van nieuwe uitgangspunten een nieuw ontwerp te maken.

In de binnenstad van Deventer zijn veel stegen en openbare binnenterreinen te vinden. Een van de nieuwe eisen van de gemeente was om die ‘doorwaadbaarheid’ in het ontwerp terug te laten komen. Uit de workshops die Neutelings Riedijk Architecten hield met de tegenstanders van het eerdere ontwerp kwam vooral naar voren dat het nieuwe ontwerp niet te hoog moest worden. Het overdekte plein bleef, maar zonder koepel en nu rechthoekig van vorm. Naast dit overdekte plein werd een tweede, kleiner plein ontworpen.

Architectonische kwaliteit
De metafoor die Riedijk voor het ontwerp gebruikt is die van een Italiaans stadje. Met de gekozen gevelindeling vol horizontale en verticale lijnen zou je kunnen zeggen dat het ontwerp knap een verbinding legt met de vaak in neorenaissancestijl gebouwde panden in de omgeving. Maar Riedijk legt uit dat hij de metafoor niet zo letterlijk bedoeld.

In het ontwerpproces zette hij de metafoor van het Italiaanse stadje in om tot een discussie te komen over architectonische kwaliteit. Hij ziet dat steeds meer stadskantoren naar de periferie verplaatst worden en een inwisselbare “snelwegarchitectuur” krijgen. Zowel voor de inwoners van een stad als voor de ambtenaren biedt zo’n plek en zo’n architectuur wat hem betreft echt te weinig kwaliteit.

Riedijk vertelt dat de architectonische kwaliteit van het gerealiseerde stadhuis op talloze vlakken ligt: de manier waarop het project met de stad verweven is, de proporties van de pleinen, de manier waarop de gebouwen zich tot die pleinen verhouden, de gevelindeling en de draagconstructie in relatie tot de installaties.

Wat betreft dat laatste: alle vloeren in het gebouw zijn uitgevoerd als vierkanten betonnen cassetten waar in het midden een akoestisch paneel is gemonteerd waarin alle technische voorzieningen zijn opgenomen. In tegenstelling tot een verlaagd plafond geeft deze plafondconstructie de ruimte maat en toont het gebouw ermee zijn ‘botten en ribben’. Deze vloerconstructie levert ook een grotere verdiepingshoogte op. En tenslotte werkt de betonnen massa ook mee in de stabilisering van het binnenklimaat.

Vingerafdrukken als ornament
Een belangrijk onderdeel in de vormgeving van de gevels waren de aluminium roosters die Neutelings Riedijk Architecten hierin voorzien had. Voor de vormgeving van de roosters in de gevel is tijdens het ontwerpproces een prijsvraag uitgeschreven onder kunstenaars. Het idee van kunstenaar Loes ten Anscher om vingerafdrukken van inwoners van Deventer te gebruiken kwam hierbij als winnaar uit de bus. Als ornament illustreren de roosters dat dit een gebouw is van iedereen. Het versterkt zo het gebaar dat Neutelings Riedijk Architecten met de pleinen in het gebouw maakt. Op alle vlakken belichaamt het stadhuis zo democratie.

Om de vingerafdrukken te verzamelen is voor iedere wijk in Deventer en ieder dorp dat onder deze gemeente valt een loting geweest, gevolgd door de verzameling van de vingerafdrukken in de wijken en dorpen zelf. Iedere vingerafdruk is vervolgens digitaal bewerkt en via een kleimodel tot rooster gemaakt. Dit kleimodel is vervolgens in aluminium gegoten. Voor de ruim tweeduizend verschillende roosters was dat een flink karwei.

De uitwerking van het idee van Ten Anscher tot de roosters zoals die nu in het stadhuis hangen is in nauwe samenwerking met de architecten gegaan. Hoe het er nu uitziet vindt Ten Asscher meer van de architecten dan van haarzelf. Dat is het verschil tussen autonome en toegepaste kunst, erkent zij. Met de gezochte grofheid van het kleimodel en de matte aluminiumkleur passen de roosters uitstekend bij het gebouw. Kunstwerk en architectuur vormen een geheel.

Middelvingers
Zelf was Ten Anscher fel tegenstander geweest van het eerdere ontwerp van Neutelings Riedijk Architecten voor het stadhuis. Aan haar omgeving kon ze in eerste instantie moeilijk uitleggen waarom ze er nu zelf aan werkte. Over gerealiseerde ontwerp is ze echter zeer enthousiast en ze denkt dat haar kunstwerk, en de manier waarop dat tot stand is gekomen, het draagvlak voor het stadhuis onder de inwoners van Deventer ook flink heeft verhoogd.

De roosters zijn toegepast op de gevels aan het Grote Kerkhof en de twee binnenpleinen. In totaal gaat het om 2.264 unieke vingerafdrukken van 2.264 Deventenaren. Op de bevolking van de stad betekent het dat 1 op de 43 inwoners met zijn vingerafdruk in het stadhuis zit. Iedereen kent zodoende wel iemand die eraan meegewerkt heeft.

Voor de tegenstanders van het stadhuis had Ten Anscher ook een oplossing: die konden een afdruk laten maken van hun middelvinger. Ze schat dat zo’n 8% van de roosters middelvingers zijn.

Als een Houdini
Als je door het stadhuis wandelt valt op hoe soepel binnen en buiten in elkaar overlopen. Dat is een ervaring die je in het Nederlandse klimaat zelden meemaakt en die mogelijk wordt gemaakt door de keuze voor een eikenhouten gevelconstructie. Binnen en buiten is exact hetzelfde uitgevoerd.

De vakken in de gevels zijn gebaseerd op de Fibonaccireeks en hebben steeds dezelfde verhouding terwijl ze wel wisselen qua maat. De ritmiek in de gevel lijkt bijna willekeurig, maar bevat een onderliggende ordening per verdieping. Het feit dat geen enkele lijn in de gevel van onder tot boven doorloopt, is binnen de rationele Nederlandse bouwcultuur een kleine revolutie te noemen. Het effect is spectaculair.

Het mogelijk enige zwakke punt in het ontwerp betreft de koude verbinding van de betonnen vloercassettes en de houten gevels. Waar die cassettes een flinke maat hebben en behoorlijk grof gedetailleerd zijn, daar staan de houten penanten veel dichter bij elkaar en zijn die veel preciezer gedetailleerd. Qua stramien sluit de betonnen vloerconstructie ook niet aan bij die van de houten gevel. Maar het meest wonderlijke is wel hoe de zware betonnen vloerconstructie ogenschijnlijk zonder hulp op de ranke houten gevelconstructie leunt. Het kan niet anders dan dat onder het eikenhout nog een stalen constructie zit die het feitelijke werk doet.

Om de fantastische ruimtelijkheid van de pleinen en gevels te bereiken, en tegelijkertijd de betonnen cassettes te kunnen maken, moest Neutelings Riedijk Architecten een offer brengen. Met de beleving van de ruimte als uitgangspunt heeft het bureau er doelbewust voor gekozen de constructieve eerlijkheid achterwege te laten.

Je kunt enkel waardering hebben voor het feit dat het Neutelings Riedijk Architecten is gelukt om binnen de strakke budgettaire kaders van het ontwerp en de Nederlandse bouwpraktijk om – als een soort Houdini – toch deze gevelconstructie heeft weten te realiseren. Voor puristen is de constructieve oplossing die dit mogelijk maakt wellicht een nachtmerrie, maar de beleving van het stadhuis door het publiek blijft hiermee fier overeind. Die staat als een huis.

Het 24.000 vierkante meter grote stadhuis van Deventer is gebouwd door BAM. Het interieurontwerp van de losse inrichting van het interieur is van de hand van atelier PRO. De inrichting van de raadzaal is ontworpen door OTH. Het landschapsontwerp komt van Bosch Slabbers. Op woensdag 13 april 2016 wordt het stadhuis van Deventer officieel geopend.

Trefwoorden

stadhuis michiel riedijk michiel van raaij deventer neutelings riedijk architecten

1	2024 in vijftien boeiende longreads dinsdag, 24 december
2	2024 in tien columns door Joost Ector dinsdag, 24 december
3	2024 in zeven columns door Jan Peter Wingender over de cao als basis voor architectenbranche donderdag, 26 december
4	2024 in tien columns door Marjolein van Eig woensdag, 25 december
5	2024 in acht podcasts door Daan Roggeveen vrijdag, 27 december

Gerelateerde nieuwsberichten

Gemeente Deventer zoekt ontwikkelaar voor biobased baken in Havenkwartier

27 februari

STUK in Leuven heropend na renovatie door Neutelings Riedijk Architecten

27 juni 2023

Neutelings Riedijk wint prijsvraag Cité des Imaginaires en Grand Musée Jules Verne in Nantes

17 mei

Leiden toont plannen verbouwing stadhuis

25 april 2017

Architect Harry Rademaker overleden

4 mei 2016

Abe Bonnema Prijs gaat naar Stadhuis van Deventer

28 november 2017

Intieme raadzaal voor Deventer stadhuis

7 november 2016

Tien exemplaren ‘Ornament and Identity’ te winnen

22 maart 2018

OV-terminal Breda BNA Beste Gebouw van het Jaar 2017

19 mei 2017

Luxe woningen aan de voet van Haagse duinen

9 januari 2017

Nieuw gebouw op plek V&D-pand Delft

13 december 2016

School met polderachtige schuurvorm

17 oktober 2016

Zeppelin moet twist stadskantoor beëindigen

25 augustus 2008

Video: Stadhuiskwartier Deventer

2 maart 2012

‘Huis van Deventer’ wordt stadskantoor

17 juli 2006

Voorontwerp stadskantoor Deventer akkoord

14 september 2011

Deventer 6 miljoen kwijt aan stadskantoor

22 oktober 2009

Deventer maakt lijst verbeteringen stadskantoor

18 februari 2008

Deventer keurt ontwerp stadskantoor goed

2 februari 2012

'Nieuw stadskantoor Deventer komt er'

22 maart 2012

Nieuw ontwerp voor Stadskantoor Deventer

14 juli 2011

Inwoners Deventer tegen nieuw stadskantoor

21 februari 2012

Presentatie ontwerp stadskantoor Deventer

2 juli 2007

Stadskantoor Deventer op nieuwe locatie

20 januari 2011

Ontwerp Huis van Deventer gepresenteerd

24 oktober 2007

Deventenaren willen referendum stadskantoor

2 februari 2009

Deventer doorbreekt impasse over stadskantoor

27 januari 2009

Bouw stadhuiskwartier Deventer van start

4 december 2013

Publiek kiest stadskantoor Kraaijvanger

12 juli 2006

Atelier PRO ontwerpt interieur Stadhuiskwartier

11 september 2012

Stadskantoor Deventer lijkt van de baan

9 juni 2009

Bibliotheek Deventer officieel geopend

12 oktober 2018

Fase 1 van project Lorentz Leiden is afgerond

12 mei 2020

Toon alles

Andere nieuwsberichten

Bouw 741 woningen in Max Euwe Kwartier Rotterdam gestart

19 december, 4:37

In het Brainpark Rotterdam is gisteren, 18 december, de bouw van de eerste 741 woningen in het Max Euwe Kwartier gestart. Het gaat om 430 huurwoningen in het middensegment en 311 huurwoningen in het hogere en topsegment.

Bouw 92 meter hoge Victoriatoren in Eindhoven gestart

19 december, 11:41

In Eindhoven is gestart met de bouw van de Victoriatoren. De 92 meter hoge toren, die komt te staan aan het in aanleg zijnde Victoriapark nabij het PSV-stadion, biedt ruimte voor 369 appartementen.

Anne Schroën: aantal BNA-lidmaatschappen terug op oude niveau

19 december, 10:38

Na een enorme leegloop van leden vorig jaar zijn er dit jaar minstens vijftig leden bijgekomen, plus nog eens vijftig bureaus die een proeflidmaatschap hebben afgesloten, vertelt de BNA-directeur aan Architectenweb.

Groosman en Voids winnen selectie deelplan Beekhof in Stadsoevers Roosendaal

18 december, 12:29

Een samenwerkingsverband met Groosman en stedenbouwkundig bureau Voids is geselecteerd voor het deelproject Beekhof in de nieuwe wijk Stadsoevers in Roosendaal.