De Drie Hoven
4 januari 2010
Op de fundamenten van een naoorlogs wooncomplex in Schalkwijk, Haarlem-Zuid, is letterlijk en figuurlijk, met een nieuw programma en nieuwe architectuur, één van de idealen uit de jaren zestig, gemeenschapszin, nieuw leven in geblazen.
Naoorlogse woonwijk Schalkwijk in Haarlem is een typische naoorlogse wederopbouw woonwijk. De sfeer wordt vooral bepaald door rijtjeshuizen, portiekflats en hoogbouw die in de jaren zestig zijn neergezet om de woningnood op te lossen. Er is veel openbare ruimten, weinig differentiatie van woningtypen, relatief kleine woningen, een eenzijdige bevolkingsstructuur van niet draagkrachtige bewoners. In 2000 werd een prijsvraag uitgeschreven om in een deel van Schalkwijk, Monacopad en omgeving, te revitaliseren. Monacopad en omgeving vormden ook toen al een morfologische uitzondering in de wijk, het bestond uit twee hoven waaraan kleine bejaardenwoningen lagen (35 m2) in twee verdiepingen, een kinderdagverblijf en een groene leerwerkplaats. Om de buurt te revitaliseren werd niet het gebruikelijke middel ingezet: het bouwen van dure koopwoningen met bijbehorende privé tuinen.
Transformatie Gekozen werd om het complex te transformeren tot drie hoven: een gezinshof, een seniorenhof en het heemhof. Bij de herontwikkeling is zoveel mogelijk gebruik gemaakt van de bestaande bouwkundige casco’s en stedenbouwkundige en sociale structuren. De woningen aan het huidige gezinshof en seniorenhof waren oorspronkelijk identiek. In de nieuwe situatie verschillen ze wezenlijk van elkaar. De eengezinswoningen zijn samengesteld uit twee boven elkaar gelegen bejaardenwoningen, waar op de helft van de oppervlakte nog een derde bouwlaag bovenop is gezet. Daarmee werden beschutte dakterrassen gecreëerd. Omdat de woonkamer op de eerste verdieping ligt, kent de begane grond een overmaat die tot flexibel gebruik blijkt uit te nodigen. De keuken strekt zich uit over de hele diepte van het huis. Daardoor ontstaat ruimte voor een speelhoek, een royale eettafel of een tv-kamer. De appartementen aan het seniorenhof zijn niet verticaal, maar horizontaal samengevoegd, om ze gelijkvloers te houden. Het resultaat is een woningplattegrond van twaalf meter breed en zes meter diep, een maat die in nieuwbouw niet gauw tot stand zou komen. Bij het seniorenhof en het heemhof zijn ook nog enkele nieuwbouw blokken gerealiseerd. Door het project gefaseerd uit te voeren, konden het kinderdagverblijf en een groot aantal van de oorspronkelijke bewoners zonder extra verhuizing hun nieuwe huisvesting in het complex betrekken.
Gemengd programma De 3 hoven bestaan uit 40 senioren appartementen, 12 maisonnettes, 36 eengezinswoningen, 8 appartementen begeleidwonen, dagopvang verstandelijk gehandicapten, een kinderdagverblijf, een speelplaats en drie hoven. De woningen bestaan zowel uit huur- als koopwoningen. De hoven hebben ieder een eigen identiteit, wat betreft inrichting en beheer. Het semi-openbare gezinshof is ingericht met o.a. speeltoestellen en een jeu de boule baan en wordt beheerd door de VVE van de bewoners. Het seniorenhof is privé terrein en is ingericht als bloemen en plantenhof. Dit hof wordt door de woningbouwcorporatie en bewoners onderhouden. Het Heemhof is openbaar en van de gemeente, aan dit hof is het kinderdagverblijf en de dagopvang voor verstandelijk gehandicapten gelegen.
Collectief versus individueel, openbaar versus privé De bewoners van de 3 hoven beschikken zowel over individuele als collectieve buitenruimten. Individuele buitenruimten in de vorm van balkons, voortuinen, achtertuinen en dakterrassen. Collectieve en veelal openbare buitenruimten in de vorm van de hoven en de extra brede woonstraten en galerijen.
Materialisering en detaillering Veel aandacht is besteed aan de detaillering en materialisatie van de hoven, de gemeenschappelijke ruimten als trappenhuizen en liften en de overgangen van privé naar openbaar. Om de eenheid van het gehele complex te benadrukken is overal eenzelfde kleurstelling toegepast, slechts in de materialisatie is een subtiel onderscheid gemaakt tussen de nieuwbouw en de renovatie. Voor de nieuwbouw is gebruik gemaakt van ruwe gelijmde baksteen, bij de renovatie zijn gladde keramische elementen toegepast. Om de architectuur te laten spreken, zijn de bouwkundige details ‘onzichtbaar’ gemaakt, zo steken glazen luifels koud uit de gevel en geleiden de screens bij de dagverblijven in de kliklijsten van de aluminium stijlen.
Innovaties en bijzondere kenmerken Door hergebruik van de bestaande uitgenutte funderingen en casco’s mochten de toevoegingen niet zwaarder worden dan het gewicht van de bestaande woningen. Dit is gerealiseerd door te werken met lichte voorzetwanden, zwevende vloeren en akoestische plafonds. Voor de uitbreidingen zijn lichte HSB-elementen en keramische gevelelementen gebruikt. Voor de isolatie in de te lage kruipruimten zijn EPS-schuimparels toegepast. De koopwoningen, waarbij de oorspronkelijke galerijen en balkons zijn opgenomen in de nieuwe structuur, voldoen volledig aan de nieuwbouw eisen. Geluidsmetingen achteraf tonen aan dat de woningen de hoge eisen van het bouwbesluit betreffende geluidsisolatie, ruimschoots halen.
Duurzaamheid Op veel niveaus en in verschillende betekenissen wordt er in de 3 Hoven gewerkt met duurzaamheid en wordt daarmee een integrale visie gegeven op duurzaam bouwen. - Hergebruik: de bestaande casco’s zijn getransformeerd tot nieuwe woningen. De bestaande infrastructuur is zoveel mogelijk hergebruikt. - Flexibiliteit: de woningen zijn levensloopbestendig, deels uitbreidbaar en aanpasbaar. - Materialisatie: er is zoveel mogelijk gebruik gemaakt van demontabele en geprefabriceerde materialen. - Gedifferentieerd woonmilieu: hoewel ieder hof haar eigen specifieke groep van omwonenden en directe gebruikers kent, maakt de openheid en de openbaarheid van de hoven interactie tussen de verschillende groepen mogelijk. - Inbedding in de buurt: door de kinderopvang, ruimte voor fysiotherapie en de buurtspeelplaats in het heemhof. - Fasering: door de fasering konden het kinderdagverblijf en de meeste senioren vanuit hun bestaande behuizing direct naar de nieuwbouw verhuizen, waardoor de sociale structuur zoveel mogelijk behouden bleef. - Groen: door de hoven zo groen mogelijk te maken en te houden wordt het leefklimaat verbeterd.
In dit project is aangetoond dat bij hergebruik van casco’s en bestaande stedenbouwkundige structuren, technisch gelijkwaardige woningen en architectonisch zelfs interessantere oplossingen mogelijk zijn dan in vele nieuwbouw situaties.
Het project de 3 Hoven is genomineerd voor de ‘Philippe Rotthier European Prize for the Reconstruction of the City’.